Нутган туурулсн Баатр

Нүр үгин ормд: Эн җилин така сарин 5-д таңһчин улс Хальмг автономин ончта өөн өргмҗтә бәәдлд темдглхмн. Эн ут цагин туршт төрскн нутг делгрәд, өсәд-өргҗәд йовхнь минь нег һазра улсин ач-тус мөн гиҗ келх кергтәМана аавнр-ээҗнр, эк-эцкнр өдр- сө уга гилтә арһ-чидлән нөөлго көдлҗ, эврә һазр- усна делгрлтин төлә зүтксн болдг.Төрскән харсгч Алдр дәәнд залу-зөрмгән үзүлҗ, отг-әәмгән хортнас сулдхад, баатр йовдлмуд һарһсинь чигн ода кен эс меднә. Даруһас болхла хальмгуд цааҗла харһад,зөв угаһар эврә һазрасн туугдад, бүкл арвн һурвн җилдән киитн Сиврт хоолцаһан зовлң үзснь төрүц мартгдшго юмн. Тәвдгч җилмүдин дундурар эдн төрскн теегтән хәрҗ ирәд, шинәс таңһчан босхад гүҗрҗ көдлсн болдг. Иим улсин негнь Лаганя района Җалһан нертә совхозд ах хөөчәр көдлсн, Социалистическ Күч-көлснә Баатр Хоҗһра Адьян (зургт) бәәсмн. Адьян Тюрбеевич әмд- менд бәәсн цагт 2003 җилд мана зәңгч нертә малчла харһҗ күүндсн билә. Тер цага тодлврмудан минь Хальмг автономин ончта өөнлә ирлцүлҗ сергәснь орта болх гиҗ санад, барлҗасмдн эн.

Хоҗһра Адьян Лаганя районд бәәтхә, нам бүкл таңһчд чигн олнд темдгтә, күндтә күн болҗана гихлә, мел үнн болхмн. Цуг насни турштан эн хөөчәр көдләд, ик күцәмҗ бәрсн төләдән Социалистическ Күч-көлснә Баатрин өөдән нер зүүсн болдг. Иим тоомсрта улс мадн дунд тоота биший, тедү мет энүнә ач-туснь өөдәнәр үнлгдҗ, нер һарснь зөвтә болв гиҗ сангдна.
Ода Адьян Тюрбеевич Евдокия Убушаевна авальтаһан хамдан төрскн селәндән отхн көвүнәннь өрк- бүлд бәәнә. Хол Сиврин цагт эн Омск мүҗин Ульяновск района «Пятилетка»нертә совхозд баахн күүкн Дусяла ханьцсн болдг. Күүнә һазрт эн эцкән, һурвн дүүһән геев, көгшн эктәһән хоюрн төрскн һазртан хәрҗ ирсмн. Бийнь эн урднь энд бәәсн Зурмта һазра күн болв, Сиврәс нүүҗ ирснәс авн гилтә цуг насни турштан Адьян Тюрбеевич ах хөөчәр көдлв.
- Тер цагин тускар ода ю келхв… Мини хошт ут тоодан нег миңһн шаху хөн үвлздг билә. Эврә нөкднртәһән җил болһн зун хөн болһнас зун һар хурһ авчалавидн, зәрм җилмүдт болхла нам авсн даалһвран давулҗ күцәһәд, зун дөчәһәд хурһ авдг биләвидн. Тегәд җил ирвәс шаңһа малын то кесг холванд өсәд, олна зөөр улм байҗад бәәсмн. Урдк цагт һанцхн мана селәнд дөчн миңһн хөн асргдҗасмн, ода болхла шаңһа малын то баһрснь намаг икәр һундаҗана. Тиигхд җил болһн дундлад тәвн-тәвн тавн килограмм чиңнүртә хөд шаңд хулдгддг билә, тер мет хөн болһнас кирцәд тавн-зурһан килограмм сән чинртә ноос кирһҗ авдг биләвидн. Ода цаг хүврҗ одв…, - гиҗ ачта амрлһндан бәәдг медәт седкләрн зовҗ келнә.
Нег таларнь, шаңһа хөөнә то баһрснь бас сән болҗана гиҗ эн тоолҗана. Эн кемд малын идгүдт ноһан давталгдҗ бәәхш, нигтәр урһҗадг өвснә чинрнь чигн сән. Урднь болхла, нег үлү теңгсин көвәд бәәршлҗәдг районд малын идгүд күртлго зовлң учраҗасмн гиҗ Адьян Тюрбеевич тодлна. Өдгә цагт теегт идшлүләд өскдг малын туст батлгдсн таңһчин һардврин тогтавриг чигн дамшлтта хөөч цуг халхарнь дөңнҗәнә. Энүнә үгәр, кезәнә мана хальмгуд эң-зах уга теегәр нүүһәд,дөрвн зүсн малан өскдг бәәсн авъясиг өдгә цагт бас сергәх кергтә болна. Мал асрхла – амн тоста, гиһәд хара бишәр келгдсмн, йириндән хальмг күн мал угаһар бәәҗ чадшго гидгнь чигн мел үнн эсий? Тегәд мана таңһчин һардвр хуучн авъясан дәкнәс бәәдл-җирһлд тохрахар седҗәдг йовдл көгшәг йосндан байрлулснь медгдв.
Эндрк бәәдл-җирһлиннь тускар келхләрн, Адьян Тюрбеевич Лаганя района, тер дотр Җалга селәнә һардачнрт ик ханлтта бәәхән медүлв. Энүнә үгәр, эдн җил болһн бәәрн медәтнрт, ветеранмудт арһ-чадсарн нөкд болна. Дөңцл эдл-ахуднь асргдҗадг цөөкн малднь өрәл үнәр, зәрмдән нам өңгәр чигн, өвс-тоосинь, үүрмг хотынь һарһҗ өгдг болв. Урднь түләһәр дөңгән күргҗәсмн, ода болхла селәнд газ орад, әмтнә төлә теңкән уга ик байр үүдәв. Дигтә бидн медәтлә күүндхәр ирсн кемд Ходжигоровихн хуучн бешән хамхлҗ һарһад, герән ясчасн бәәҗ.
Йирн тавдгч җилд Лаганя районд икәр усн орад, эн селәнә малын зәрм идгүд уснд авгдад үрҗ одв, тер һазрт ода зуг зегсн, хулсн урһҗана, гиҗ нертә хөөч зовлңгарн хувалцв. Тиигчкәд урднь әмтн баһ-саһар болв чигн гер деерән цөөкн толһа бод малан, хөн- ямаһан асрдг бәәсн болхла, ода зәрмнь зуг ор һанцхн үкр асрдгчн.
-Урдк җилмүдт хара бәәдг әмтн зуг хая- хая үзгддмн, өдгә цагт болхла көдлмш угань дару- дарунь харһна. Нег үлү ода мана баһчуд түрҗәнә, хәрнь, көгшн эк-эцктәнь эднә пенсәр теҗәл кеһәд, му-сән болв чигн бәәхлә, наадкснь зөвәр зовҗана, - гиҗ медәт һундрхна.
Бийнь эн Евдокия Убушаевнала хамдан алтн болсн хойр көвүһән,тавн күүкән өскәд-босхад, кү кеһәд, цугтаһинь җирһлин хаалһднь орулв. Ода эдн арвн нәәмн ач-зеетә, дөрвн җичтә ик ачта аав-ээҗ болҗана. Отхн көвүнь эцкиннь үлгүрәр бас малд көдлҗәлә,ик күцәмҗ бәрәд,олн дунд ончрҗ йовсмн. Наадк күүкднь чигн үлгүр- үзмҗтәһәр үүлдҗ, даңгин нүүрт һарч йовдгнь көгшн эк-эцкин төлә байрта-бахмҗта болҗахнь маһд уга.
Эннь орта гихмн,Баатрин үрд талданар көдлх зөв уга, эцкин үлгүр даңгин эднә уханд, келсн-үзүлсн тоотнь оньдин эднә чееҗд бәәдг.Нертә хөөч Адьян Тюрбеевич кесг дәкҗ Хальмг Таңһчин Деед Советин, эврә района Советин депутатд суңһгдла, хөр шаху җилдән эн партин таңһчин комитетин гешүн болҗ,олна көдлмшт шунмһаһар орлцҗ йовсмн.Олн җилмүдин эргцд үнн- чик кевәр седклән тәвҗ көдлсн малч Ленинә болн Күч-көлснә Улан Тугин орденәр ачлгдсмн, ВДНХ-н алтн, цаһан мөңгн болн күрл медальмүдәр кесг дәкҗ энүнә көдлмш үнлгдсмн. Дамшлтта хөөч «Негдгч классин эрдмч» гидг ачта нер бас зүүҗәсмн. Зуг 1981җилд Хоҗһра Адьян Социалистическ Күч-көлснә Баатрин өөдән нер зүүһәд, Ленинә орденәр болн алтн медаляр ачлгдснь эндр күртл чигн цуг района, нег һазра улсин төлә ик бахмҗта йовдл болҗ,кен- негнднь омг үүдәнә.
Амрлһндан һарснаннь хөөн эн герән эргәд бәәнә, болв дассарн гихв, аль тиим заң-авцта күн болад гихв, көлән дарҗ суулго, чидләрн цугтаднь нөкд болхар шунна. Районд болну, эврә селәнд болну – эн хамгин күндтә, тоомсрта көгшә мөн, олна керг-үүлдврт даңгин энүг дуудна, келсн үгинь оньган өгч соңсна. Ода Адьян Тюрбеевич далн тавта, зуг иим наста гиҗ нам ухандм орсн уга, тедү дүңгә эн серглң-дерглң, чаңһ-чиирг, шулун-шудрмг күн болҗ медгдв. Хәрнь, сүл җилмүдт яс-үсм өвдәд, көлм зоваһад, гем хальдад бәәнә, гиҗ көгшә зовньсн бәәдлтәһәр келсн бийнь өөрксиннь үгәр эн хара бәәдго күн мөн. Баатр йовдлнь болхла нег үлү дорас өсч йовдг үйнрт сән сурһмҗ өгч,төрскн һазр-усна неринь туурулҗ йовхнь лавта болна.
Шагҗин Любовь