Шаҗна сурһалиг олн дунд тархаҗ йовсмн

Нүр үгин ормд: 2025 җилин һаха сар Хальмгин тууҗд орхнь лавта болхмн,гиҗ сангдна. Минь эн сарин чилчәр мана таңһчд шар шаҗна нарт-делкән ик хург болхмн. Мана тал Әрәсән олн һазрас бәәтхә нам һазадын кесг нутгудас шаҗна үүлдәчнр,бурхн- шаҗнд шүтдг улс чигн олар ирхинь күләҗәнәвидн.

Тегәд минь эн кемд мана таңһчд олн җилмүдин туршт шаҗна халхар церглҗ,нег һазра улсиннь байр-зовлңгинь хамдан хувалцҗ, түрҗ-зовҗ йовх цагтнь эврәкстән дөң-тусан күргҗ йовсн гелңгүдин (Улаңкин Санҗ,Натра Зодв болн Кичгә Намка мөн- Ш.Л.) туск тодлврмудан сергәҗ, нег үлү мана баһчудт дәкн нег эднә тускар медүлх кергтә. Эндр болхла деер келгдсн ончта йовдлыг угтҗ, нег отг-әәмгин Санҗ гелңгин (зургт) ач-тусинь олнд медүлснь орта болх гиҗ санад, бичҗәсмн эн.
XX зун җилд мадн дунд бәәһәд, насни турштан эврә улстан церглҗ йовсн Санҗ гелңгиг (С.У. Уланов,Улаңкин Санҗ - Ш.Л.) эс меддг, энүнә тускар эс соңссн күн уга болх гиҗ сангдна. Сарпан района Догзмакн хотнд һарсн Санҗ гелң арвтадан Ик Чонст бәәршлҗәсн Чөөрә хурлын оюни әңг төгсәснә дару һучдгч җилмүдт Төвдт бурхн-шаҗна сурһалян гүүдүләд, йоста гелңгин цер авад, ик медрлтә шаҗна үүлдәч болсн юмн.
Төвдәс төрскн хотндан хәрҗ ирәд, олн дунд бурхн-шаҗна медрл тархаҗ йовсмн. Зуг хөрдгч зун җилин һучдгч җилмүдт тер цага йосна нилчәр хальмг хурлмуд тарагдад, гелң-хувргудыг чаңһар засглад, цааҗла харһулсна тускар ода кен эс меднә!.. Эн кемд Санҗ гелң бас бәрәнд авгдад, хол Колымад бүкл хөрн тавн җилдән түүрмд сууһад һарла. Зуг ямр ик түрү-зүдү үзв чигн, эврән бийнь тедү мет зовлңла харһсн бийнь Санҗ гелң цөкрсн уга,урдк кевәрн зовҗ-түрҗ йовх улсин тускар ухалҗ, номан умшҗ зальврад,санан-седклинь төвкнүләд йовснь лавта.

Дала Ламин Гегәнлә болсн харһлт
Келхд,Санҗ гелң мини ээҗин наһцхнь бәәсмн,тегәд әмд-менд бәәсн цагтнь даңгин харһҗ, кен-негнәннь җирһлд учрсн йовдлмудыг цәәлһҗ,уха орулҗ йовсинь ода күртл сәәнәр тодлнав. (Темдглхәс, нег һазра улснь энүг күндлҗ, - мана көгшә, - гиҗ тевчҗ дууддг бәәсмн. Ик-бичкн угалань ээлтә, сән седклтә, өр-өвч, серглң-дерглң, нег талд нам шогч, бийиннь туст болхла даңгин дигтә-дарата күн болдмн. Хавтхднь мел үнтә кампадь, шикр-балта бәәдг,тегәд харһх болһндан кен-негнднь, нег үлү бичкдүдт, белгән эрк биш түгәҗ өгдгнь бас мартгдхш. Зуни цагт мел хар козлдурта цаһан өңгтә гиигн хувцта модна сүүдрт газет умшад сууснь үзгддмн. Мана тал ирсн кемд ээҗм хөөнә хавс тәвәд, агта хальмг цә чанҗ өгдг бәәснь нег талд нанд зөвәр өврмҗтә болҗ медгдҗәлә.-Ш.Л.).
Эн туст йирдгч җилмүдин эклцәр болсн нег өвәрц йовдл бас уханас һархш. Минь тиигхд мана таңһчд түрүн болҗ Дала Ламин Гегән залрҗ ирсн мөн. Улаңкин Санҗ болхла кесг җилдән Сарпан района Догзмакнд болн Салын Тугтнд бәәһәд, чидл хәрәд,насн ирҗ йовх кемд Элстүр һарч ирсн болдг. Тиигхд Натра Зодв гелң бас әмд-менд бәәсн цаг мөн. Тегәд Дала Ламин Гегәнд эн хальмг гелңгүдин тускар келхләнь, тер дарунь гилтә эднлә харһх седклән медүлсн болна.
Тиигхлә Санҗ гелң тал ирәд, Дала Лам энүнлә харһхар седҗәхин тускар келхлә, - ю кехв тенд, тиигәрән одх болн харһх чигн дурн уга, - гиҗ эн хәрү өгснь ирсн улсиг икәр өврүлсн бәәҗ.
- Багш, Та ю келҗәхмбт? Шар шаҗна цуг улсин оюни Көтлврчин тускар тиигҗ келдви, - гиһәд, кесгтән күүндснә хөөн аш сүүлднь Санҗ гелң зөвән өгч.
Темдглхд, Улаңкин Санҗ насни турштан сән һара тәмк татдг бәәсинь бидн үзҗ йовлавидн. Тегәд Дала Ламин Гегәнлә харһхар бедрҗәһәд, киилгиннь нег хормаг зөрц шалвртан орулҗ эс яссн деерән тәмк амндан авснь басл өврмҗтә болсмн. Натра Зодвла хамдан Дала Ламин Гегән тал гиичлүрт орсн кемд Санҗ гелң һаран хавтхдан дүрәд зогссн бәәҗ. Махлаһан цохдад өмссн,амндан тәмк авсн,киилгиннь нег хормань бултасн бәәдлтә Санҗ гелңгиг Дала Ламин Гегән үзҗ. Тиигчкәд Дала Лам тал өөрдәд, альхан ташад,өөрнь бәәсн улсин төлә эс медгдсн хуучн төвд келәр цөөкн үг келҗ. Дала Ламин Гегән эн үгмүдиг соңсчкад, нег агчмд ухалҗаһад, дарунь хаҗудан хәләчкәд дуһрад, бас альхан ташад, хуучн төвд келәр хәрү өгсн болна.
Эннь хуучн номин- андһарин үгмүд бәәҗ, Төвдин цуг Дала Ламнр, Алдр Дала Ламас (Наванг Лобсанг Гьяцо) экләд, өөрд улсиг түрү бәәдләс, зовлңгас гетлхәр андһарлсн бәәҗ.Эн ном 17-ч зун җилд бичгдсмн, эннь Цасна Нутгиг эзләд, Будда Бурхна әрүн сурһалиг хамг му тоотас,хаҗһр тоолврас цеврлсн хошуд Гүш хаана цагт үүдәгдсн болдг.
Тегәд Дала Ламин Гегән эн номин сүүлңк әңгинь келәд дуусхла,көгшн гелңгин чирәнь герлтсн болад,байрлсн бәәдлтәһәр эн келсн болна:
- Бидн Чөөрә хурлд сурчасн цагт көгшн гелң маднд ХIII Дала Лам сүүлңкнь болхин, энүнә хөөн шаҗнд шүтдг әмтиг мекләд, зуг мөңгнә болн туурмҗин төлә әрүн Дала Лам болҗахан иткүлсн худл нер зүүдг улс ирхмн гиҗ әәлдсн билә. Тегәд Дала Ламин Гегәнлә харһсн кемд эн йоста күн болҗахиг медхин төлә маднд эн хуучн ном-андһар сурһсн мөн. Тиигчкәд эн номиг зуг йоста Дала Лам чееҗәр келҗ өгхин тускар мадниг саглсн юмн.
Көгшн гелң келсиг Дала Ламин Гегән зөвәр өврсн бәәдлтәһәр соңссмн. Минь тер кемд чигн хөрн тавн җилдән түүрмд бәрәнд авгдад, хоолцаһан ик зовлң үзсн гелңд йосндан санаһарн зовсн болҗ медгдв. Советин йосна цагт догшар засглгдсн шажна улсин амр биш җирһлиг чигн ода ирҗ медсн бәәдл һарв. Тиигәд Санҗ гелңгин туск тоолврнь хаҗһр болҗахинь медәд, эн Будда Бурхна сурһальд бат итклтә болҗахан иткүлҗ, үнн-чик хаалһар йовсинь лавтаһар медҗ чадв.
Терүнә хөөн Дала Ламин Гегән Санҗ гелңд цаһан хадг татад, энүг икәр күндлҗәхән медүләд, өмннь һурв дәкҗ гекв. Дала Ламас хадг авснаннь дару Санҗ гелң Натра Зодвин һаринь атхад,цугтаднь соңсхад иигҗ келсн болна: «Цуг насни турштан ма хойр шар шаҗна авъясан хадһлҗ, хальмг улстан үнн кевәр церглҗ йовлавидн. Ода йоста Дала Ламин Гегән мана хальмг һазр ишкҗ, мадн тал залрҗ ирснә хөөн шаҗна сурһаль хальмг улс дунд цаарандан өргнәр делгрхд батар ицҗәнәвидн, ода седкл чигн йосндан санамрдв.»
Тер өдр хальмг гелңгүд Дала Ламин Гегәнлә шар шаҗна тускар кесгтән күүндсн болдг. Эн харһлтын йовудт Дала Ламин Гегән Санҗ болн Зодв гелңгүд эврә улстан үнн-чик кевәр церглҗ, шаҗна гүн медрлиг олн дунд тархаҗадг йовдлар йосндан бахтв. Тегәд ода чигн Дала Ламин Гегән мана Хальмг Таңһчд баралхҗ ирсән бүләнәр тодлҗ, бурхн болсн мана көгшн гелңгүдиг ухандан бәрҗ, хальмг улсин байрта-бахта, сән-сәәхн җирһлин төлә ном умшҗ зальврҗахан медүлдгнь лавта юмн, гиҗ сангдна.

Намҗл суврһн босхгдв
Нег үлү эврә отг-әәмгтән икәр күндлгдҗ йовсн Улаңкин Санҗин санл мөңкрүлх күслтәһәр догзмакнахн Намҗл суврһ (зургт) босхх седвәр татсн болдг. Тегәд эндр нег һазра гелңгин туск тодлврмудан сергәҗәх саамд 2010 җилин така сарин 4-д, дигтә арвн тавн җил хооран, болсн бас нег ончта йовдлын тускар келлго бәәҗ болшго гиҗ сангдв.
Минь тер өдр буйнта-кишгтә Догзмакна хотнд Намҗл суврһ секлһнд нерәдгдсн олна ик байр болв. Уста-нуурта, шавшад урһҗадг көк өвстә һазрт бәәдг догзмакнахн йириндән чигн бийән хөвтә улст тоолдг юмн. Дала-нала болсн малнь тег дүүрәд идшлдг, тәрәнә һазрин аһунь болхла нам селәнә эдл-ахун ямр чигн ик бүрдәцлә әдлцҗ чадх бәәсн мөн, нәәмн җилә сурһульднь сурчах бичкдүднь җил ирвәс мел өсәд-өргҗәд йовснь басл үнн юмн. Давсн зун җилин далдгч-найдгч җилмүдт энд олар шин гермүд тосхгдв, бәәрн баһчуд өркән өндәлһәд, төрскн һазр-усндан бүүрләд, күүкдән өскәд, эн-тер уга бәәҗәсн басл хөвтә цаг билә. Нег талд нам бичкн Догзмакнд зун хөрн өрк тоод авгдсн болдг. Харм төрхд, цаг оңдарад,җирһл хүврәд, бәәрн улсин ик зунь эндәс нүүҗ һарв. Уудг усн, сән хаалһ, көдлмш уга болсн учрар селән йосндан тарв. Ода энд зуг хөрхн өрк үлдв яһв, урднь бәәсн ут өргн уульнцсин ормд энд-тендәһүр өнчрәд эҗго гермүд, урдк тосхлтсин ормснь үзгднә. Зуг яһдг-кегдг болв чигн энтн мадна төлә өсәд-боссн эңкр төрскн һазр мөн, тегәд альд бәәвв чигн, адг ядхдан, җилд нег дәкҗ иигәрән ирҗ, каңкнҗадг буурлда үнрчлҗ, эргндк ке-сәәхн бәәдлиг һәәхәд, эврә һазрин цевр аһар киилх дурн даңгин күрнә. Тегәд эн өдр Догзмакнд нег һазра улс олар цуглрснь чигн цуг маднд бахмҗта, сән йорта йовдл болҗ медгдв. Маднла хамдан Санҗ гелңгиг медҗ-таньҗ йовсн улс бас эн байрт ирҗ орлцв. Тиигхд дәәнә болн күч-көлснә ветеранмудын таңһчин саңгин ахлачар үүлдҗәсн Илмҗнә Николай, Хальмг Таңһчар үүлдҗәдг Росреестрин Заллтын һардачар көдлҗәсн Хазга Николай, «Уралсиб» мөңгнә бүрдәцин Хальмгин әңгиг һардҗасн Болтра Александр, арһлач Хабуна Владимир, Элстд бәәдг медәт Делгә Александра болн нань чигн гиичнр ирсмн.
Якшва һолын амнд өөдм һазрт дүңгәлһәд босхгдсн Намҗл суврһн ик холас үзгднә. Санҗ гелңгин нег һазра улснь ик-баһ уга цугтан эн буйнта керг бүтәлһнд шунмһаһар орлцсинь бас заах кергтә. Тиигәд күн демәр, шовун далвагар,гишң олна күчәр, олна эв-арһар шуугад гүүҗәдг усна амнд ке-сәәхн, һәәхмҗтә суврһн тосхгдв. Тиигхд нег һазра нертә мана эмч Шовуна Владимирин, Салын Тугтн селәнә муниципальн бүрдәцин толһач Дорҗинә Аркадийин һардврт бүрдәмҗин комитетин гешүд басл ик көдлмш күцәсинь онц темдглх кергтә. Һаң халунд нарнд бичә шаргдтха гиһәд кеер цуглрсн әмтнә төлә олн зүсн өңгтә чачрмуд углҗ тәвәд, хальмг хотншң бүүрлсн ишкә гермүдт ирсн олн гиичнрән эдн орулҗ тоов.
Намҗл суврһ босхлһнд Догзмакна улст Санҗ гелңгин сурһульч Орһахна хурлын лам Гомб Дорҗ ик дөң-тусан күргв. Суврһн босхгдх һазр әрвслҗ цеврлгдв, суврһна улд әмтн цуглулсн үнтә кегдлмүд бас тәвгдв.Троицкое селәнә хурлын ламнр Агван Ешей болн Цультин Бадм, Ик Царңга хурлын лам Тензин Җигмә эдн Гомб Дорҗла хамдан әрүн чинртә эн керг-үүлдврт бас орлцв. Түрүләд ламнр әмтә-киитә хамг юмс эн-тер уга, эргндән бәәдг әмтн дән-даҗг уга бәәхин тускар хальмг келәр ном умшв. Санҗ гелңгин санлд нерәдсн Намҗл суврһн цуг улсиг хамцулҗ, кен - негнднь урмд өгч, омг үүдәҗ йовхин төлә эдн зальврв. Дарунь Санҗ гелңгин санлынь күндлҗ, эн байрт ирсн улс суврһиг һурв дәкҗ зөв эргҗ, әдс авад бас мөргцхәв.
Байрин хургиг бәәрн СМО-н толһач Дорҗинә Аркадий секәд, суврһ босхлһнд орлцсн цуг улст зүркни ханлтан өргв. Даруһас селәнә дегтрин саңгин һардач Басңга Светлана хургиг цааранднь һардҗ давулад,ирсн гиичнрт үг өгв. Эдн Санҗ гелңгиг медҗ-таньҗ йовсндан бийән хөвтәд тоолад, нег һазра улснь көгшән санл мөңкрүләд, Намҗл сурвһ босхсн йовдл йосндан бахмҗта болсиг темдглв. Келхд, Хабуна Владимир найдгч җилмүдт Делгә Эрднин нертә совхозиг һардҗ йовсн цагтан тиигхд энд бәәсн Санҗ гелңлә кесг дәкҗ харһад, бәәдл-җирһлин төрмүдтнь орлцсан бүләнәр тодлв. Энүнд чик хаалһ зуралҗ, сән сурһмҗ өгснднь цань уга ик ханмҗта бәәхән медүлв. Ода арһлач болад, баһ биш мөңг хоршаһад, өөрән бәәдг улстан дөң-нөкд болх арһ учрснд чигн көгшән ик тәвц бәәнә, гиҗ зүркндән бәрсән эн хувалцҗ келв.
Тер цагт таңһчин эмнлһнд әңгин ахлачар көдлҗәсн, һундл төрхд, ода сәәһән хәәсн, Хальмг Таңһчин ачта эмч Шовуна Владимир үг авч эврәксән йөрәхләрн, төрсн-боссн кишгтә һазр-усан дәкнәс магтад-буульҗ, оларн иим ик әрүн керг бүтәҗ, сансн санань күцснд икәр байрлв. Тер өдрин бийд мөрнә урлдан, спортын кесг марһас чигн болв. «Бадм цецг» бииһин болн «Йөрәл» дууна хойр эн ансамблин артистнр цуглрсн улсиг эврә билг-эрдмәрн байрлулҗ, хәләһәчнрт бахмҗ үүдәв. Тер хоорнд Догзмакна күцц биш сурһулин багшнр ирсн гиичнриг эврә музейлә таньлдулв, эн һазр-усиг туурулсн Баатрмудын (Келхд, Төрскән харсгч Алдр дәәнд залу- зөрмг йовдл үзүлсн Советин Союзин Баатрмуд Делгә Эрднь Бадмин Эрнцн хойр болн эвин цагт ончрсн Әрәсән Баатр Лячин Геннадий минь эн һазра улс мөн - Ш.Л.), туурмҗта күч- көлсәрн олн дунд тоомср олсн нертә улсин тускар белдсн һәәхүлмүд нег үлү кен-негинь соньмсулснь маһд уга болхмн. Ирсн гиичнр дундас зәрмнь сурһулин музейд дегтрмүд белглҗ, эврә нутгин байн тууҗиг хадһлҗ, дорас өсч йовдг үйнрт күргҗ медүлҗәдг бәәрн багшнрт бүлән үгмүдән нерәдв. Эн олна нәәрт орлцсн цуг улсин ухан-тоолвриг медүлҗ, Троицкое селәнәс ирсн Догзмакна бер Очра Мария буйнта керг бүтәсн цуг улст ханлтан өргҗ, ода бәәрн улс Намҗл суврһндан ирҗ мөргәд, шаҗна йосрхл күцәһәд зальврад бәәхиг иткүлв. Тер өдр халулҗасн нарн дотр асхлад генткн шаргад хур орв. Энтн сән йорта юмн, Санҗ гелң эндр бүтсн кергиг залҗ, мадниг деерәс хәәрлҗ-харҗ йовх темдг мөн,гиҗ медәтнр келсинь чигн басл зөвтәд тоолх кергтә.
Шагҗин Любовь
Түүрвәчин альбомас авсн зургуд