Алдр буурл теегин дууч

«Эрднин экн цагт һарсн
Эн олн бурхдын шаҗн делгрх цагт һарсн
Тәк Зула хаани үлдл
Таңсг Бумб хаани ач,
Үзң алдр хаани көвүн
Үйн өнчн Җаңһр билә», - гиһәд җаңһрч дууһан эклсн цагас авн «Җаңһр» әмтнә седкл көндәлго бәәхш.
Тиигәд Ик Бухст өсч-боссн көвүнә җирһлд хальмг улсин баатрлг дуулвр бичкнәснь авн орсн билә. Тууль-түүкс, кезәңк дуд, тер тоод «Җаңһрин» бөлгүдиг хәәлҗ йовсн авһ Абушинә Һәрәг болн эцкән Каарун Окниг соңсч йовсн көвүнә зүркнд хөв-кишгтә Бумбин Орна туск бөлгүд тодлгдсн болдг. Үкл уга мөңк җирһләр бәәдг нутг, җил насн хойран җидин үзүрт өргсн, җилв-бах хойран һанцхн Җаңһртан нерәдсн баатрмуд көвүнд җирһлин үлгүр болсмн. Тер көвүн кем гихлә, Каарун Окна Владимир - Хальмг Таңһчин ачта җаңһрч, Хальмг Таңһчин күндтә иргн мөн.
Өвкнрин алдр зөөрин евәлд
Нер туурсн хальмг дууч, келмрч, җаңһрч Каарун Владимир 1957 җилин мөрн сарин 2-т һарсмн. Баһ Дөрвдә района Ик Бухс селәнд төрсн көвүн эн һазрин нертә җаңһрч Ээлән Овлан хаалһар йовх гиҗ тиигхд күн санҗасн уга билә. Болв күүнә хөв гидгнь тер болҗана. Җаңһр Каарун Окна Владимирин җирһлин һол керг болв.
Сиврин тууврин хөөн төрскн һазртан ирҗ төвкнсн әмтн өргмҗин седклтәһәр гер-малан шинәс босхҗ авчала. Төрскн һазртан ирсн байрас ик байр күүнд бәәхий?! Күн эс күләҗәсн көдә теегтән ирәд, гермүдән босхад, малан бәрәд, күүкдән өскәд, Бумбин Орндан шинәс ирсн болҗ, төрскн теегин аһариг чееҗдән дүүргҗ кииләд, ханцан шамлад, хальмгуд шунҗ көдлцхәв. Тер сергмҗтә, седклин төвшүн байрар дүүрң цаг Володя көвүнә җирһлин эклцд Бумбин Орна евәлтә цаг болҗ энүнә сананд орсн бәәдлтә.
Өвкнрнь кезәңк баатрмудас тохман эклсн эцкин көвүн өсәд-босад, ик сурһуль сурх цаг ирв. В. Куйбышевин нертә Москван инженерн-тосхлтын күрәлң 1973 җилд Владимир төгсәв. Җирһлин хаалһд батар орҗах цагт «Җаңһрт» өгсн дурн дииләд, Владимир үүдәгч үүлдврт орла.
2009 җилд така сарин 17-18-д Каарун Владимир «Алтай» гидг наадмд орлцв. Дарунь Моңһлд делкән көгҗмин наадмд Владимир билгән үзүлсн билә. Дууллһна эврә янзарн баһ наста дууч цугтад темдгтә болв. Бичкнәсн соңсч йовсн тоотыг тодлҗ авснаннь хөөн көвүн тер дуунд, эс гиҗ бөлгт келгдҗәх тоотын тускар ухалад, гүн учр-утхинь дуулсн цагтан медүлхәр шундг билә.
Моңһлд хальмг «җаңһрчиг» Каарун Владимириг әмтн сән меднә. Хальмгин нертә дууч Моңһлын «Алтн һасн» гидг орденәр ачлгдсмн. Ах-дү Моңһлын хамгин өөдән ачлврар моңһлчуд Каарун Владимирин билгинь үнлсн болдг. Энд әмтн ик бичкн уга Окна Цаһан Зам гиҗ мана җаңһрчиг дуудна, күндлнә.
Хальмг Таңһчд Каарун Владимириг нер туурсн «Җаңһрин» бөлгүдиг дуулҗ, олнд медүлҗ йовх җаңһрч гиҗ икәр күндлнә. Үкл уга мөңкин орта Бумбин Орна баатрмудын тускар, теднән хамцулҗ уралан көтлҗ йовдг Җаңһрин тускар тер бөлгүдтән дууч дуулҗ медүлнә. Баатр болһна заң-авцинь медүлҗ, сурһмҗин ямаран чинр терүнә үүлдврт бәәхинь җаңһрч иткүлҗ медүлҗ чадна.

Җирһлин җирн нәәмн айс
Хальмгуд урн үгин байн зөөртә гиҗ келхдән Владимир Оконович муурхш. Улсин байн зөөриг, тер дотр «Җаңһран» мартх зөв угавидн, гиҗ эн иткүлҗ давтна. Хальмг әмтн кесг зууһад җилмүдин туршарт өвкнрин дуулҗ йовсн дуудыг, үйәс үйд келгдҗ йовх тууль-түүксиг хадһлад, мана цаг күртл авч ирсн болдг. Цуг тер урн-үгин зөөрт хамгин хәәртәнь баатрлг дуулвр «Җаңһр» болдг.
Окна Цаһан Зам: «Җаңһр» дуулҗахдан бийән ик хөвтә күүнд тоолҗанав. Мана өвкнрин өр-өвч седкл, төрскн һазртан өгсн дурн, нутгиннь туск ик даавр шиңгрсн эн дуулвр мини җирһлин урмд болв. Дөчн һар җилдән «Җаңһриг» хәәлҗ, хальмгудын өвәрц зөөрлә делкән кесг нутгин әмтнлә таньлдулад, күмни оюни зөөрт хальмгудын зөвтә тәвц бәәхинь медүлҗ йовх төләдән би нег үлү байрта бәәнәв».
Бееҗин балһсна һол талвңд «Җаңһриг» дуулсан Владимир Оконович тодлна. «Кесг миңһн күн тагчгрҗ соңсснь мартгдхш. Баатрмудын туск дуулврмуд, тууҗин туск дуд ямаран чигн келн-улсин седкл авлҗ, хуучна цагиг сергәҗ, әмтиг хоорнднь өөрдүлсн болна. «Җаңһр» әмтнә седкл көндәлго бәәхш. Авлгч күчнь тиим. Өвкнрин билгәр өврмҗ кеҗ ханхшв».

Дууна эврә янзин күчн
«Ээҗин дун» болн «Деевр һалзн» гидг дуудыг чигн эврә өвәрцәр Окна Цаһан Зам дуулна. Дууна дотраснь яһҗ дуулхнь медгднә гиҗ эн келнә. «Җаңһрт» болхла яһҗ дуулхнь зәрм бөлгүдәснь медҗ болхмб. Баатрлг дуулврт орсн Бумбин Орнд әмтн зөв-йос бәрҗ бәәнә. Хөвтә эн нутгт әмтн хоорндан йилһвр уга ни-негн бәәнә. Йиртмҗ болн һазр-усн, мал аһрусн күртлән цугтан эвин сән бәәдлд бәәнә. Тууль болсн эн нутгт цугнь әмтнә төлә бәәхнь чик болҗ медгднә. Тер учрар «Җаңһрт» келгдҗәдг Бумбин Орнд тогтсн зокалыг цуг делкәд олзлсн туста болх гиҗ сангдна. Эн тоолвран Владимир Оконович харһлтсин йовудт келдгинь әмтн меднә. «Кедү олн һазр эргсн болвчн, кедү олн күүнлә харһҗ йоввчн төрскн һазрас үнтәнь, зүркнд өөрхнь уга», - гиҗ мана нертә җаңһрч санаһан медүлнә.
«Җаңһр» дуулна гисн хара йовдл биш. Улсин тууҗ, җирһлин дамшлт, әмтнә заң-авъяс, сойл, шаҗн күртлән ниилҗ шиңгрсн үүдәвр болҗ тер медгднә. Энтн хара юмн биш. Саяд улсин итклиг, иргчин туск нәәлвриг, төрскндән цань уга дурта болдгиг хамцулҗ ниилүлсн үүдәвр әмрүлгч күчтә болдгнь бас ил юмн. «Җаңһриг» соңссн бичкдүд төвкнҗ, оньган өгдг. Нег күүкнә экнь келсн тоотыг эн мартхш. Төрхәрә гемтә күүкн «Җаңһриг» соңссн цагтан сергҗ, зөвәр-зовлңган мартдгинь Окна Цаһан Зам тодлна.
«Җаңһр» хәәлдг, ут ду дуулдг әмтнә билгин тер зөөрәс евәлтә күчинь шиңгәҗ авад, өөрнь бәәҗ соңсчадг улст терүгәрн хувалцна, гиҗ җаңһрч тоолна.
Товшуран ардан үүрсн,
Тевкән далын герләр унҗулсн,
Таңсг Бумбан магтҗ,
Таңһчин нериг делкәд тархасн
Хәәртә Җаңһран хәәлҗ,
Хальмг улсан сергәсн
Ээҗин дууһан дуулҗ,
Ээл делкәд күргсн
Цаһан Зам гисн нернтн
Цаһан хаалһта болтха!
ХӨӨЧИН Галина