Зөргәрн туурсн хальмг дивизь

22-11-2025, 13:03 | История, Таңһчин зәңгс, Зіњг

Залу-зөргин үүлдврәрн туурсн, төрскән харслһнд әмән әрвлдго мөңкинд мартгдшго үлгүр болсн Хальмг мөрн цергә дивизин бүрдсн өдриг Хальмг Таңһчд шидр темдглв. Эндрк үйин баһчуд ах үйин баатрмудын санлыг күндлв.
Төрскән харсгч Алдр дәәнә тууҗд хальмг баатрмуд зөргтә үүлдврәрн нер һарч зөвтә орман эзлсмн. Советин Союзин Баатрин өөдән нер хөрн һар күн зүүсмн. Сүл цагт хәәвр кеһәд, илдкгдснә ашт дәкн хөрн күн Баатрин нер зүүх болҗ ачлврин цаасн белдгдсинь илдкв. Олн зүсн учрар тер ачлврмуд эзнднь өггдсн уга бәәҗ. Төрскән харсгч дәәнә фронт болһнд хальмг дәәчнр дәәлдҗ йовсмн. Кесгнь Берлинд күрч, хортыг ичәнднь күргҗ уга кесн болдг.
Дәәнә хамгин күнд түрүн җилд бүрдсн 110-ч онц Хальмг мөрн цергә дивизин тускар келлго бәәҗ болшго. Тең һол деер немшнрин цергиг зогсаҗ чадсн дивизин зөргтә үүлдвр болн энүнә дәәчнр мартгдх зөв уга.
Төрскндән цань уга итклтә, цергә даалһвран күцәтлән хооран цухрдго, зөргәрн нер һарсн мөрн цергә эн дивизин ханьд Саңһҗин Басң дәәлдҗ йовсмн. Басң Асяевич «Хальмг үнн» газетд олн җилдән ах редакторин дарук болҗ көдлсн болдг. Редакцд седкүлч Летүһә Борисин седвәрәр бүрдәгдсн дәәч туурмҗин цуглранд эн дивизин ветеранмуд ирҗ, тодлврарн хувалцдг бәәснь мартгдхш. 110-ч дивизин дәәчнрин тускар, баһчудла баатр цергчнр харһлтс кесн цагт терүнә тускар газетин халхст седкүлчнр бичҗ йовла. Дивизин баатрмудын нердиг мөңкрүллһнд мана газет зөвтә тәвцән орулҗ йовна.
Өдгә цагт чигн дивизин дәәч туурмҗин хаалһар баһчуд йовҗ йовхинь газет даңгин үзүлхәр шунна. Ростовск мүҗин Раздорская күүтрт дәәчнрин санлын өдрмүдт болдг керг-үүлдврт хальмгуд эрк биш орлцна. Тер харһлтсин тускар газетин халхст бас эрк биш бичгднә. Ах үйин баатрмудын зөргтә үлгүрәр дамҗад баһчудт төрскнч сурһмҗ өглһнә төрмүдт барин көдләчнр тиигҗ орлцна. Төрскнәннь төлә әмән әрвллго дәәлдсн баатрмудын нерд мартгдх зөв уга гиҗ «Хальмг үннә» көдләчнр зүткҗ үүлдҗәнә.
Дәәнә хамгин күнд цагт, генткн дәврҗ орҗ ирсн хортн дәәнә белдврәрн, зер-зевәрн йир сәәнәр агсгдсн бийнь дивизин цергчнр төрскн һазран хортнас сулдххар баатр кевәр дәәлдсмн. Терүнд орлцсн көгшдин тодлврар, Тең һол тиигхд шавтсн цергчнрин цуснас улаҗ одсн бәәҗ. Делгә Эрднин залу-зөргтә йовдлыг Хальмгт цугтан ик-бичкн уга меднә. Төрскн селәнә әмтн Делгә Эрдньд Раздорская күүтрт бумб босхсмн. «Хальмгуд цухрдмн биш»! - гиҗ баатрин келсн үгмүд мөңкинд залу-зөргин үлгүр болв.
Тиигәд Тең һол деер болсн догшн дәәлдәнд 110-ч мөрн цергә Хальмг дивизь күчн-чидләрн кесг холванд давҗасн хортна һалзу дәврлтиг зогсаҗ чадсмн. Эн дәәлдәнд дивизин дәәчнр кесг зун зер-зев болн цергә көлг уга кесмн, тегәд хортн хәрү цухрх болв. Сүл сумн күртл төрскн һазран харссн хальмг дивизин дәәчнрин санлд шүлгүд болн дуд нерәдгдсмн. «Җаңһр» театрин «Олна баатрмуд» гидг нааднд Делгә Эрднин залу-зөрмг йовдлыг үзүлсн әңг бәәнә.
«Хальмгин баатрмудын нерд мартгдх зөв уга, - гиҗ Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Бату тоолҗана. - Төрскндән дурта боллһна ул деер сурһмҗ авсн, кенд чигн диилгддго эднә заң, омг-урмднь ямаран чигн зер-зевәс болн күчр кевәр агсгдсн хортнас даву күчтә болсинь онц темдглхмн».
Эврә зөргәрн хальмг улсин нер дуудулсн дәәчнрин нерд мартгдшго. Тедн дунд Советин Союзин Баатрин нер түрүңкнь болҗ зүүсн хальмг баатр Делгә Эрднь, тер мет Василий Панин, Василий Хомутников, Сергей Заярный болн нань чигн баатрмудын зөргтә үүлдвр болн нерд мөңкинд мартгдшго. Энтн Төрскндән цергллһнә йоста үлгүр болҗана.
«Эднә залу-зөргтә үүлдвр маднд болн иргч үйнрт үзмҗ мөн. Залу-зөрмг үүлдврнь болн Төрскндән итклтә боллһн ямаран чигн хортыг диилҗ, күнд тоотыг давҗ һархин улнь болна. Мана өвкнр терүгән эврә үүлдврәрн медүлсмн. Өвкнрин үлгүрәр эндрк баһчуд Төрскнәннь төлә дәәлдҗ йовна. Ах үйин дәәч туурмҗиг мартлго эндрк баһчудт Төрскндән дурта болдгиг медүллһн – цуг мадна даалһвр болҗана», – гиҗ таңһчин Толһач тоолврарн хувалцҗана.
Нер туурсн дивизин санлд нерәдсн керг-үүлдвр Элстд Баатрмудын аллейд Мөңк һалын өөр болв. Таңһчин һардачнр, олна үүлдәчнр, цергә шишлң керг-үүлдврт орлцачнр, «Дәәч» төвин гешүд, юнармейцнр терүнд орлцв. Ах үйнрин дәәч туурмҗ мартгдлго, эднд йоста үлгүр болҗахинь санлын эн үүлдвр иткүлв.
А. Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңд Хальмг мөрн цергә дивизин дәәч хаалһд нерәдсн харһлт болв. Терүнд номтнр болн баһчуд орлцв. Дивизин дәәч хаалһар мөр унҗ йовад, Раздорская күүтрт күрч, тенд бәәрн әмтнлә хамдан хальмг дәәчнрин санлыг күндлдгин тускар эн күүндврт тодлгдв.
Октябрьск района Ик Царңга хойрдгч тойгта дунд сурһульд «Төрскнә туурмҗин төлә» гидг зургудын һәәхүл секгдв. Зургч Виталий Катышкинә зургудт дәәнә ветеранмуд, эндр СВО-д орлцҗадг баатрмуд, Хальмг мөрн цергә дивизин хаалһар мөр унҗ йовсн таңһчин элчнр тодлгдсмн. Сурһульчнр зургудыг оньган өгч хәләһәд, энд болсн дәәнә ветеранмудт нерәдсн харһлтст орлцв. Хальмгин нертә бичәч болн зөргтә туршулач Хоньна Михаилын нер зүүҗәдг дунд сурһульд төрскнч сурһмҗ һол керг гиҗ тоолгдна.
Хальмг мөрн цергә дивизин дәәч үүлдврин тускар дунд кесг сурһульд харһлтс болн күүндврмүд болсмн, теднд нерәдсн шүлгүд, дуд, дегтрмүд барлгдхнь чигн маһд уга. Эн халхар хәәврин көдлмшиг улм делгрүлҗ үүлдхин тускар Хальмгин хәәврин багмудын һардач Халхинә Дмитрий келнә. Болв эн седвәрчин темдглсәр, эндрк хөвтә җирһл делдсн, Төрскнәннь төлә әмән әрвллго дәәлдсн баатрмудын нерд мартгдх зөв угань хамгин һоллгчнь болна.
ХӨӨЧИН Галина

Видео