Õàëüìã øàòð

25-12-2018, 09:46 | Таңһчин зәңгс » Зіњг

Êåç³í³ øàòð èê- áè÷êí óãà íààääã á³³ñìí. XIX çóí šèëèí ýêëö³ð õàëüìã í¢¢äë ºàçð ò´ã³ëš éîâñí íîìò-øèíšë³÷ Â.Áåðãìàíà áè÷ñ³ð, øàòðò áàÿ÷óä, ãåëœã¢ä áîëí ýãë óëñ ÷èãí äóðòà áèë³. 1852 šèëä ìàíà ºàçðò èðñí îðñ ýòíîãðàô Ï. Íåáîëüñèí èèãš áè÷ñìí: "Õàëüìãóäûí õàìãèí òààñòà íààäí - øàòð".
Øàòð íààäëºíà êåìä õàëüìãóä ã¢í óõàºàí ìåä¢ëäã á³³ñìí. Íåð ºàðñí îðñ øàòð÷ Àëåêñàíäð Ïåòðîâèí òîäëâðò èèãš êåëãäš³í³: "1821 šèëä íàíä ãåíåðàë Ïàñêåâè÷ë³ òàíüëäõ àðº ó÷ðëà. Òåð õàëüìã íîéíëà øàòð íààäš. Šèðºëäì ò¢ð¢í áîëš òèèì ê¢÷ò³ øàòð÷ õàðºâ ãèš õàëüìãèí òóñêàð ýí êåëë³".
Øàòð îëí äóíä ´ðã³ð òàðõãäñìí. Õàëüìã óëñò èèì ¢ëã¢ð á³³í³: "Øàòð íààääã äàñëºíä àëòí ÷èãí õàðì áèø". Õàëüìã øàòð ýâð³ êåëí-óëñèí çîêàëìóäòà. Òåäí³ íåð³äëºí, êåâ-ÿíç ìàíà í¢¢äë óëñèí á³³äë-šèðºë, àâã-á³ðö, àâúÿñ-çàœøàë ìåä¢ëí³. Êåëõä, "êîðîëü" õàëüìãàºàð "õàí", ýíòí àëâòûí ¢çìšò³ ýçí, îëíà àëäð ¢¢ëä³÷ áîëšàíà. "Ôåðçü" - "áåðñí", ýíòí öåðã³ õóâö-õóíðòà, çåð-çåâò³ ºàðäà÷. "Ñëîí" - "çàí". Õàëüìãóä ä´ðâí ç¢ñí ìàë, òåð òîîä òåì³, ´ñêí³. Çàí (ñëîí) õàëüìãóäûí á³³äë-šèðºëä îëçëãäõø. Òåã³ä ìàíà øàòðò ýíòí "òåì³íä" ñîëüãäñìí.
"Ëàäüÿ" - "òåðãí". Êåç³í³ õàëüìãóä öóã òîîòûã òåðã³ð ç´´äã á³³ñìí. Ýíòí îäà ÷èãí ìàë÷íðò èê òóñàí ê¢ðãí³. "Ïåøêè" -"ê´â¢í". Õàëüìãóä áè÷êí øàòðèã (ïåøêè) õîøò á³³õ äàëà ìàëìóäëà 䢜ö¢ëäã á³³š. Áîëâ ýäí ýí¢ã "ê´â¢í" ãèš íåð³äš. Ìàíà ´âêíð øàòðèã ³ð¢í³ð õàäºëäã áèë³. Òåäí òåð¢ã áóëàð êåñí ò¢œãðöãò ò³âäã á³³š.
Øàòðèí áåòê (øàõìàòíàÿ äîñêà) ìîäíàñ êåãääìí, òåð¢ã õàëüìã çååã³ð êååð¢ëäã á³³ñìí. Êåç³í³ øàòðèí ôèãóðìóä õàìãèí ¢íò³ ìîääàñ, ÿñíàñ, ´âð³ñ êåãääã áèë³. Ýäí öóºàð õóäîæåñòâåíí êåâ-ÿíçòà áîëäìí.
Õàëüìã øàòðò "õàí" éèð øóíìºà. Áîëâ ìàíà øàòðò "õààíà" ðîêèðîâêèí çîêàë óãà. Ýí øàòðèí áåòêèí 8-÷ ãîðèçîíòàëüä ÿìàðàí ÷èãí ºóðâí ïîçèöàñ éîâõ àðºòà áîëšàíà. Õàëüìã øàòðò á³³õ 8 "ê´â¢í³ñ" (ïåøêè) çóã íåãíäíü ãîðèçîíòàëüí òàòàñ äàìšàä, ýâð³ îðìàñí ê´íäð³ä éîâõ ç´â ´ããäí³.
Ìàíà øàòðò öàºàí ôèãóðìóä ýðêš³í óãà öàºàí êëåòêä ò³âãäí³, õàð ôèãóðìóä -õàð êëåòêä. Ýíòí äîðä ¢çãèí óëñèí õ³ë³öë³ èðëöí³.
ÁÎÑÕÌŠÈÍ Âàëåíòèíà

Видео