ХАЛЬМГИН ТООМСРТА ҮРН Кен чигн мартгдшго, юн чигн мартгдшго

06-08-2020, 10:08 | История

Алтн шорад даргддго
Николай Казиковичла харһсн күн энүг наснаннь туршарт төрүц мартшго, әрүн дүринь чееҗдән хадһлҗ йовхмн гиҗ седкүлч, Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач Иван Трембач ухан-тоолвран медүлсн билә. Бийнь болхла келсн үгән керг-үүләрн лавта иткүлв. Николай Санджиев сәәһән хәәснә хөөн хөр һар җил давсна хөөн энүнә тускар Иван Трембач бичсн очерк «Теегин герл» журналд барлгдв.
Иван Сергеевич Трембач 1960 җилмүдин эклцәр Хальмг Таңһчин цергә комиссариатд көдлҗәсмн. Тиигхд Николай Санджиев Элстин горисполкомин ахлачин үүл дааҗ йовла. Иван Сергеевич көдлмшин кергәрн хая-хая Николай Казиковичлә харһдг билә. Нег саам эдн дәәнә цагин тускар күүндҗәсмн. Николай Казикович хамдан дәәллдҗ йовсн үүрмүдән, фашистнрлә бәрсн бәрлдәнә түрүн өдрмүдиг тодлв. Зуг бийән орулад нег чигн үг келсн уга.
Кемр та дән эклсн түрүн агчмиг тодлдг болхла, орн-нутгин меҗән өөр дәәлдсн болхт гиҗ Иван Сергеевич сурв. Николай Казикович Брестск шивә харслһна 20 җилин өөниг темдгллһнә байрт үрвр кеснә бичг үзүлв. Тиигхләнь Иван Сергеевич зөвәр алң болна.
- Иим ут цагин эргцд баатр, зөрмг үүлдвриннь тускар нууһад, юңгад келҗ өгдго биләт?!
- Кезәнә давсн йовдлын тускар ю хәәҗ келәд бәәхм. Мини нериг тодлад, намаг дуудх гиҗ санҗасн угав. Брест тодлнав. Өдр болһниг, час болһниг тодлнав…
Харм төрхд, Николай Казикович әмд бәәсн цагтнь әмтн энүнә дәәч зөрмг үүлдврин тускар меддго билә. Тер юңгад гихлә энтн өрчән цокад, бив, бив гиҗ бийән буульҗ, бардмндго билә.
Хөөннь Иван Трембач эврәннь үүрән, Николай Санджиевиг тодлҗ, СССР-ин харслтын министерствин архивин бәрмт цаас олзлҗ, энүнә дәәч болн җирһлиннь хаалһин тускар олнд медүлҗ, төвәр болн тодрхаһар бичсмн.

Керсү ухата көвүн билә
Николай Казикович ут нас наслсн уга. Дәәнд күнд шав авсна уршгар эртәр насан барв. 1965 җилин така сарин 12-т Николай Казикович Санджиев сәәһән хәәв. Терүнәс нааран дигтә 55 җил давҗ йовна. Тегәд мадн Хальмгин итклтә, эңкр үрн Николай Казикович Санджиевин санлынь күндлҗ, энүнә әрүн неринь шинәс сергәҗ, әмтнд тодлулх сана зүүввидн.
Николай Казикович 1920 җилин мөрн сард Сарпинск улусин Шебенеровск сельсоветин Аршан-Һооҗур селәнд угатя, яду күүнә – Казик Хамурович Санджиевин өрк-бүлд төрҗ һарсмн. Николай Санджиев әмтәхн булгудта, шавшад урһсн нигт урһмлта басл сәәхн һазрт өсҗ-боссмн. Бичкн цагтан кеер мал хәрүлҗ йовсн эцкдән үдин хотынь күргдг билә. Хаврин кемд делгүдән көкрсн эңг-зах уга теегт һарад, эн йиртмҗин сәәхниг үзсн бичкн Николайин седклд төөнрәд үлднә. Тегәд чигн төрскн һазр-усндан эңкр, цань уга дурта күн болҗ өссмн.
1920 җилмүдт хальмг теегт советин йосн тогтад батрҗасмн. Күч-көлсч әмтнә җирһлнь хүврҗ, бәәдл-бәрцинь сольгдҗ, шинәр бәәлһн тохрҗасмн. Хальмг теегт колхозмуд бүрдәгдәд, олн әмтн мал-герән негдүләд, күч-көлсән, чидлән хамцулад бәәхин керг һарһсмн. 1927 җилд Сарпинск улуст хамгин түрүнд Шебенеровск сельсоветд колхоз тогтсмн. Казик Хамурович Санджиев түрүн зергләнд колхозд орсн болдг. Җил давад нәәмтә Николай Санджиев Шебенеровск интернат-сурһульд орв. Иигәрән хамгин түрүнд угатя улсин күүкдиг орулҗ авдг билә. Йирин бичкнәсн авн Николай керсү ухата, дигтә-тагта, медрлүр зөрсн седклтә, сарул чееҗтә, соньмслтта күн бәәсмн. 1932 җилд Шебенеровск эклц сурһулиг күцәмҗтәһәр төгсәсн йилһән сәәнәр сурһульчнриг, тер тоод Николай Санджиевиг, Сарпинск дундын сурһулюр йовулна. Арвдгч класст сурчахлань, эцкнь гемтв. Тегәд Николай сурһулян хайхар седхлә, эцкнь зөв өгсн уга. Эднә өрк-бүлд һанц эцкнь көдлҗ, өрк-бүлән асрҗасмн. Николайяс нань эднә бүлд дәкәд Бовш дү күүкн болн Баля дү көвүн билә. Тегәд Николай өрк-бүлдән дөң болхар сурһуль сурн бәәҗ колхозд көдлв. 1937 җилд эцкнь өңгрҗ одв. Дарук җилд Николай дунд сурһулян төгсәв.
1938 җилин така сард Баһ Дөрвд селәнүр ирҗ, Госбанкин бәәрн әңгд тоочар көдлв. Тер җил комсомолын зергләнд орв. 1939 җилин така сард ВКП(б)-н гешүдин кандидат болв. Дарук җилин така сард ВКП(б)-н зергләнд орсн болдг. 1940 җилин хулһн сард цергт мордв. Тер җилин үкр сарас авн авиационн полкин залһлдана ротыг һардв. Николай багшин эрдм дасх күслтә билә. Әәрмд энүнә әрүн санан күцв гиҗ келҗ болхмн. Энд эн цергчнрт политическ сурһуль-ном дасхҗ, орн-нутгтан итклтә, дурта болдг сурһмҗ өгдг билә.

Брест шивәг харсла
1941 җилин лу сард помполит Санджиев Курск балһснд шишлң политическ курсмудт сурсмн. Эн курсмудт сән гисн баһчудыг шүүҗ авсмн. Тер мет баахн коммунист Николай Санджиевд эн сурһульд сурх хөв учрсмн. Баһчуд намр күртл сурһуль дасх зөвтә билә. Болв 1941 җилин мөчн сард училищин һардвр курсантнриг дуудулад, эдн сурһулян болзгас урд төгсәхин тускар зәңглв. Даруһас цергә цол эднд зүүлһсиг иткүлҗәх бәрмт цаасинь ардаснь илгәхмн гив. Тиигәд 1941 җилин мөчн сарин өдрмүдт 28 политкөдләч сурһулян күцц төгсәлго орн-нутгин барун меҗә тал темцв. Мөчн сарин 21-д эдн Брест балһснур күрәд ирв. Түрүн болҗ энд хонв. Өр цәәҗәх алднд фашистск самолетмудын күрҗңнсн ә, авиабомбс болн товин сумна хаһрлһн, пулеметмудар халһн санамр унтҗ кевтсн балһсна әмтиг болн шивәд бәәсн цергә улсиг серүлв. Зәңг өглго немшин фашистск цергүд Брест балһсн шивәһүр, мана орн-нутгур дәврв.
Цөөкн часин эргцд шивәһүр тәвлго меҗә харулчнр әмән әрвллго өшәтнрлә ноолдв. Брестск гарнизона зәрм әңгүдиг теднд нөкд болхар илгәв.
Үдин алднд немшнр шивәһүр дәврҗ өөрдәд ирв. Баахн комиссармуд туссн полк хорнтлна бәәр бәрлдв. Николай Санджиев 333-ч халһна полкин әңгин ханьд орҗ дәәлдв. Эн полк шивән төв үүд болн терүнәс Западный Буг һолур һардг ормиг харсх даалһвр авсмн.
Хортн шивәг дөрвн үзгин таласнь бүслҗ, эргнднь бәәсн һазрас таслад салһв. Кесг холванд үлү чидлтә цергүд олзлҗ, шудтан дәврәд, дән эклснә түрүн өдр советск гарнизониг күүчәд, шивәһүр шудтан дәврәд орхар немшнр тоолҗала. Болв советск цергчнриг хортна үлү чидл сүрдәсн уга. Мана дәәчнр бийсәсн кесг холванд үлү чидлтә өшәтнлә зөрҗ дәәлдв. Тегәд чигн шудтан дәврәд, сансан күцәхәр бийстән ицҗәсн фашистнрин тоолвр күцсн уга. Өшәтн улм һалзурад дәкн-дәкн дәврәд бәәв. Күчтә гидг әәмшгтә бәәдл тогтв. То-томҗ угаһар ирҗ хаһрҗасн бомбсин, товсин сумдин үүрмг төмрмүдәр учр келго, утан-шавриг төртән авлго мана советск цергчнр хортнла дәәлдв. Өдр сө уга тасрхан угаһар ик гидг догшн дәәллдән болҗ йовла.
Така сарин 2-т цөөкн салдс Николай Санджиевин һардврт ус авч ирхәр һазрар мөлкәд, һолур темцв. Болв фашистнр икәр һарутсн болвчн төв үүд эзләд авчкв. Тегәд Санджиевин багиг шивәһүр орх арһинь таслв. Николай Санджиев цөөкн салдсмудта хәрү шивәһүр орхар кедү седв чигн, болв чадсн уга. Кел бәргдх әәмшгәс гетлгхин төләд Санджиев бүслвриг таслад, Западный Буг гидг һол тал һарх шиидвр авв. Сөөһәр эдн бүслврәс мөлтрҗ һарад, ундан хәрүлх усн уга бәәснә учрар цаңнҗасн, геснь өлссн, чинәнь алдрсн салдсмуд зурһан хонгт йовһар йовв. Аштнь Витебск тал цухрҗ йовсн 14-ч мототанков дивизин әңгүдлә ниилв. Тер өдр бийднь Санджиевин салдсмудын баг мотострелков полкин ханьд орв. Николай Санджиев онц пулеметн ротын политрукд батлгдв. Хальмгин үрн Витебск, Смоленск балһсдыг харслһна төлә залу-зөрмгәр дәәлдв. Кедү догшн дәәлдән болв. Советск баатрмуд әәҗ чичрсн уга. Зөргтә политрук Николай Санджиевар салдсмуд омг-өргмҗ авдг билә. Ямаран чигн күнд бәәдлд эн нам сүрдхән меддг уга билә. Күчтә догшн дәәлдән болҗасн цагт, 1941 җилин така сарин 12-т, Николай Санджиев күндәр шавтв. Кедү сө, кедү өдр ухан-сегән угаһар кевтсән эн медхш. Эмчнр кесг месллһ кеҗ, үкләс гетлгҗ, әминь аврв.

«Догшн хар»
Дәәнә чилгчәр Николай Санджиев цуг хальмгудла әдл киитн үзгт тусв. Алтайск крайд, лесопунктд тоочар көдлҗәсмн. Хальмгудыг зөв угаһар цааҗлҗ гиһәд нег һазра улсан харсад үг келдг бәәҗ. Тегәд 1945 җилин мөрн сард Николай Санджиевиг Советин йосиг муурулҗана гиҗ гемшәһәд хар гөрәр засгла харһулад түүрмд суулһв. Цаг давад, сулдад һарсна хөөн Алтайск крайд Тальменск районд лесопромышленн артельд ах тоочар көдлв. Нег дәкҗ шинкән дунд сурһулян төгсәсн күчр сәәхн Роза күүкнлә таньлдна. Седклнь туссн күүкнлә җирһлән залһна. Роза ик сурһульд орҗ сурв. Хальмгт ирхләрн Роза Базыровна Аһш балһсна институтд цааранднь сурһуль сурв. Николай Казикович болхла Сарпинск улсин депутатнрин райсоветин кадрмудын әңгин һардачар, «Красносельский» совхозин һардачин дарук болҗ көдлсн болдг. Тиигхд таңһч шинәс тогтҗасн цаг. Кех-күцәхнь дала, тегәд Николай Санджиев түрүн өдрәс авн таңһчин тосхлтын, делгрлтин төлә чинртә көдлмшт шунмһаһар орлцв.
1958 җилд «Буратинский» совхозин һардачд батлгдв. Тиигхд эн совхоз Элст балһсиг хот-хоолар теткдг бәәсмн. Бәәрн әмтн Николай Казиковичин заң-бәәринь, авг-бәрцинь шинҗлҗ, энүг «догшн хар» гиҗ нерәдҗ. Тер юңгад гихлә түрүн авгтан эн догшн, шүрүн заңта күн болҗ медгдв. Болв Николай Казикович чаңһ неквртә, тоолврта, ухата, билгтә һардач, үнн-чик седклтә, ямаран чигн кергиг эн ухан-седклән өгч күцәдг билә. Урдк җилмүдт «Буратинский» совхоз ард хоцрсн ик һарута эдл-аху билә. Ахр цагин эргцд эн совхозд сән гидг хүврлтс учрв. «Буратинский» совхоз 1959 җилиг сән аштаһар төгсәҗ, ик ору авсн болдг. Тегәд чигн совхозин һардач Николай Санджиев, ах зоотехник Владимир Чимбеев болн 3-ч тойгта фермин тракторн бригадын бригадир Михаил Поддубный 1960 җилин лу сард болсн СССР-ин ВДНХ-д одх путевксар мөрәлгдв. Совхозин үүлвдрин үзмҗ урдк җилмүдт орхнь 3,3 холванд өссмн. Тер төләд Николай Санджиевиг «Күндллһнә темдг» гидг орденәр ачлсн болдг.
Көдлмшчнрин төлә бәәдл-җирһлин сән таал, бәәцин таалмҗта кец-таал тогталһн энтн совхозин һардврин һол керг гиҗ Николай Казикович тоолдг билә. Тегәд специалистнриг шин гер-бүүрәр теткв. Теднь болхла улм гүҗрҗ көдлдг болв. Николай Казикович совхозиг һардҗасн цагт механическ мастерскоймуд, гаражмуд, кирһлһнә пунктс, бәәцин комбинат, пекарньс, дундын сурһуль, бичкдүдин сад, әмтәхн уста булгудас уульнцсар турвас татгдв. Николай Санджиев көдлҗәсн 2 җилин эргцд совхозиг олзта-орута эдл-ахуд хүврүлв.
Таңһчин һардвр совхозин чадмг һардачин күцәмҗтә үүлдвринь учртан авад, Николай Санджиевиг хотл балһснур дуудулҗ авад, Элст балһсна горисполкомин ахлачд (одаһар мэр) батлв. 1960-ч җилмүдт хотл балһснд ик тосхлтс кеҗәх цаг билә. Сиврәс төрскн һазртан ирсн улст бәәдг гер уга билә. Тегәд гер-бүүрәс нань бачм кевәр үүлвдрин болн ниигм-сойлын керг-төрин объектс тосхх кергтә бәәсмн. Тер күнд болв чигн тер бийнь хөвтә-кишгтә, өргмҗтә цагт мел Николай Казикович Элст балһсна мэр болҗ көдлҗ йовснь темдгтә болн бахмҗта.
Николай Санджиев Элст балһсна һардачар көдлҗ йовсн кемд Элст-Дивное хаалһ, ЖБИ-12 завод, Ремонтное-Элст гидг электрокүчиг түгәҗ өглһнә линий, керамзитн завод, автостанц, базр болн нань чигн объектс эдлврт орулгдв. Тер мет балһсна 1-ч болн 3-ч микрорайод тосхгдв, 4-ч микрорайона тосхлт эклв. Тиим чинртә керг күцәлһнә төлә кедү арһ-чидлән һарһсн болх. Дәәлдәнд авсн шавас көлтә Николай Казикович удан әмд йовсн уга, 45 настадан сәәһән хәәв. Тегәд зурасинь болн күслмүдинь күцәх арһ өгсн уга. Николай Казикович таңһчдан болн хотл балһсндан дәкәд чигн кедү ач-тусан күргҗ чадх бәәсмн. Николай Казикович цуцрлтан уга үүлддг, омгта, төрскнч, халуч болн әрүн седклтә күн билә. Энүг медсн, үзсн улс терүг мел тиим кевәр тодлна.
Николай Казиковичин аваль Роза Базыровна хөрн зурһатадан һанцарн үлдәд, һар деернь үлдсн һурвн бичкн үрән һанцарн өскҗ-босхҗ кү кев. Кедү чидл, седкл кергтә бәәсн болх. Роза Базыровна авалиннь герәсиг күцәҗ, үрн-садндан чик, сән сурһмҗ өгв. Өдгә цагт Николай Казиковичин ачнр-зеенрнь, җичнрнь өсч-өргҗҗ, аавиннь санлынь тевчҗ, неринь дуудулҗ йовна. Николай Санджиевин герлтсн дүр таңһчин олн әмтнә тодлврт мөңкинд үлдхнь лавта.

АРЗАН Маргарита

Видео