Һал тәәх йосна тускар

19-10-2021, 16:14 | Общество

Ода һаза киитрҗәнә, зунын халун намрин серүнәр сольгдҗ, цуг әмтә-киитә юмн үвлин киитнд белдҗәнә. Мана өвкнр эн цагт малын төлән өскҗ босхад, үсн-тосн, махн, ноосар элвг-делвг болҗ, кишг хәәрлсн һазр-усна эзн, өвк деедсән чигн санад, һал тәәдг бәәҗ.

Улан залата хальмг күн эрт деер цагас авн һалыг шүтҗ ирсн келн-улс бәәҗ. Өрк-бүлин йосн-заӊшалд һал-һулмт әмн-насна үндсн, хамгин чинр иктә юмн гиҗ күндлгдәд деедлҗ ирҗ. Мана өвкнр цуг эргндк юмн эврә эзтә бәәдг гиҗ сандг бәәҗ. Үлгүрлхлә, һазр-орна эзн, усна эзн, уулын эзн гих мет негн әдл һалд чигн эзн теӊгр бәәдг. Кезәӊк хальмгудын ном-судрт һалын эзн теӊгрин тускар иигәд бичәтә бәәнә: «Һал теӊгр зүн өмн үзгт оршн, ямаг көлглн, эцк-экин золһлта теӊгр мөн». Тер төләд «һал тәәх» гидгнь һалд олн зүсн цаһан идәг, хот-холыг, махн-хорһиг чигн бәрүлҗ үрәх биш, һал теӊгриг байсхҗ, түүнд кергтә керг-үүл даалһҗ, теегин түүмр мет өтр-түргн бүтәхиг эрәд сурад бәәдг.
Һал теӊгр болхла, кезәнә сәәһән хәәсн аав-ээҗ, эцк-экин үнн һазрт нег җил дотр нег дәкҗ одад золһдг учрас, эврә тәкл-бәрцән һал теӊгрәр теднәд күргҗ болдг. Тегәд, мана гелӊгүдин зурхан дегтрт һал теӊгр хулһн сарин хөрн һурвнд эврә суусн орнас һарад, йовҗ одсн әмтнә орнд оч золһдг. Тер төләд хамгин сән бәрциг мана хальмгуд кезәнә хулһн сарин хөрн һурвн, хөрн дөрвнд кедг бәәҗ. Хөрн һурвнд кехәр седхлә, сөөһәр кех кергтә. Хөрн дөрвнд кехлә, өрүни цолмн тодрх цагт кеҗ авдг. Гелӊ күн туслҗ өгх арһта болхла, эзн күн кергтә тәкл-бәрц, һал түлх моднас нань юм хурах керг уга.
Кемр гелӊ уга болхла, һанцарн бас һал теӊгрәр дамҗулҗ эврә бәрцән йовулх арһ бәәнә. Мана хальмгуд һазр-һазрт эн йосиг эврә арһарн кенә. Әәдрхнә хошуд Манҗин Боова гидг ээҗин келсәр, зәрмснь хөөнә махар тәкл бәрц өргнә, зәрмснь һуйрар хөн, яман, мөрн, темән, үкриг кеҗ, деернь немәд һурвн цаһан идә, һурвн әмтәхн юмн һалд хаяд, күӊшү һарһхин төлә саӊгин идә эс гиҗ урднь буурлдана хатасн өвс хайҗ, һал теӊгриг биш, цуг һазр-усна эздиг байрлулна. Тиим тәәлһн олн эс үзгдсн эздиг байрлулад, улм ик буйнта юмн болна. Һазр-һазрин йосн оӊдан болв чигн, әдлхн юмн бас бәәнә.
Хальмг күн һалыг ик күндләд, һал теӊгриг эс уурлулхин төлә хог-боган һалд хайдг уга, нохан баас, шовуна баас, өрвлг-өдн, мәӊгрс, мәӊгрснә хальс, сәрмсг, сәрмсгин хальс иш хойриг чигн һалд хайдго. Утхар һалыг шаадг уга, хаалһ бүтү болх гиҗ көгшд келдг бәәҗ. Һалд нульмх, шеех, деернь ус кеҗ унтрах, көләрн унтрах, деегүрнь ахлад, ишкәд йовх, һәрәдхәс цеерләд йовдг. Сөөни цагт һал һарһдг хустг күүнд өгх йосн бас уга гиҗ зәрм көгшд келнә. Бас мини кезәнә соӊссн нег соньн юмн бәәнә: һалд үсәр цацл цацхла, ик му йор, цацсн күүнә нүдн сохрад одх гиҗ мана һазра көгшд келдг бәәҗ.
Һал тәәх, һал теӊгриг тәкх кергтә болхла, хамгин сәәннь — әркәр цацл цацх. Әрк болхла, үсәр кесн, тәрән-буудәһәс кесн йилһл уга. Бас чигн һалд мах, саӊгин идә, цаһан идәнә тосн, өрм, аадмг, ээзгә мет юм өргҗ болҗана. Әмтәхн юмнас орах цаасн уга шикр, балта, бал, бурм юмиг өргхлә, ик сән. Гелӊ угаһар һалан тәәхлә, номан умшҗ зальврад, цаһан идәнә юмар тәкҗ, хөөннь әмтәхн юм өргҗ иим үг келх кергтә: «Сөмр уул мет хот-идә, / Үсн дала мет ууш-унда, / Сүртә һал теӊгрт өргҗ мөргҗәнәв!». Тиим үг келн бәәҗ, дара-дараһар белдсн тәклән һалд өргҗ зальврад суух кергтә. Цуг өргсн тәкл-бәрциг һал теӊгр идҗ цадад, һалнь унтрад ирхлә, тәксн күн босад хәрдг. Шатад бәәсн һалыг хайдг уга, ик му йор.
Мана ах-дүүнр, буряд, моӊһл, шинҗәнә өөрд чигн һал тәкәд авсна дару долан хонгин турш һалан төмр шиләврәр көндәхәс цеерлнә. Энүнә учрнь болхла, һал теӊгр һалын сүүрт, цог-үмснә дотр суувза гиҗ тиигнә. Бас нег манад мартгдад, теднә һазрт хадһлгдад үлдсн йосн – һал тәәһәд авсна хөөн һурвн хонгт һазаһас ирсн күүнд, хам-хоша бәәсн күүнд чигн цаһан идә, хот-холыг өгхлә, му. Тиигсн күн цуг буйн-кишгән өгәд тарадг гиҗ мана өвкнр санад йовдг бәәҗ. Мана Хальмг Таӊһчд тиим йос үзәд, соӊсад угав, бәәҗ чигн маһд уга. Күн цугиг медәд авх арһ уга.
Ода мадн цуһар бешән түлх, һал-һулмтан сөөни цагт хәләх керг уга болввидн, мана түлән газ болсн бәәнә. Тер бийнь ик кезәнә авн мана өвкнрин олн үйиг һал-һулмт залһмҗлулдг бәәҗ. Нүүһәд һарсн цагтан эврә һалын цогта үмс авч һарад, шин сүүр олад, ишкә герән тәвхлә, мана аав-ээҗнр түрүләд һалан асадг бәәҗ. Тегәд, зәрм цагт хулнцг аавин урд цагт шатасн һалыг ачнрнь цог-үмсәр дамҗҗ, үйәс үйд үнслн герәслҗ шатаһад бәәхлә, һал теӊгр йосндан нег өрк-бүлин олн үйин залһмҗ бәәсн бәәҗ. Йир санад бәәхлә, кен болвчн, шатчасн һалын өөр суухла, нүдән саллго, ширтәд һалын илч хәләҗ бәәдг. Һалд ик эрт цагин өвк-эцкнрин дүр-дүрс хәәҗ суудг болх биз, терүг ода кен меднә?

ЦЕДӘН Санҗ