Номин үүлдврт килмҗән өгсн багш

25-01-2022, 14:36 | Общество, Таңһчин зәңгс

Хальмг номин өргҗлтд ончта тәвцән орулҗ, нер дуудулсн номтнр дунд Хальмгин ик сурһулин, хальмг келнә, моңһл болн алта кел шинҗллһнә тиңкмин профессор, филолог номин доктор Роза Пюрвеновна Харчевникован нерн эврә онц орман эзлнә.

Роза Пюрвеновна 1942-ч җилин туула сарин 25-д Яшкулин района Яшкуль селәнд һарсмн. Эцкнь Эрдниев Пүрвә Кекеевич партин райкомин инструктор болҗ көдләд, 1941-ч җилд дәәнд мордҗ. 1942-ч җилд Хальмг мөрдин туршулын политрук Эрднин Пүрвә зөрмг кевәр дәәлдҗ, әмнәсн хаһцв. Роза Пюрвеновнан экнь Шинә Бадмаевна олн җилдән Яшкулин дунд сурһулин эклц классин багш болҗ көдллә. Цуг хальмгудла хамдан эднә өрк-бүл Сиврүр туугдад, тенд кесг түрү-зүдү үзсмн.

Эклц классин сурһулян Р.П. Харчевникова Тюмень балһснд төгсәһәд, цааранднь Красноярск крайин Хакасск Автономн мүҗин Саралинск района Золотогорск селәнд сурсмн. Сиврин тууврас ирәд, Роза Пюрвеновна Яшкулин 1-ч тойгта дунд сурһулиг мөңгн медаляр төгсәсмн. 1960-ч җилд Р.П. Харчевникова Яшкулин шаңһа интернатд хойр җилдән көдллә. Дарунь Сарпуль балһсна багшин ик сурһульд кел шинҗллһнә болн тууҗин дацңд, хальмг келнә әңгд орад сурҗ. Тер цагт тенд көдлсн нертә номтнр, багшнр: А.В. Попов, Н.А. Панова, Е.И. Ушакова, Б.Б. Бадмаев, У.У. Очиров, И.М. Мацаков шин ирсн оютнриг сурһад, гүн медрл өгсн болдг. Хөөннь 1964-ч җилд багшин ик сурһуль Элст балһснд секгдснә хөөн цуг оютнрт эврә төрскн һазртан сурх арһ учрв.

Багшин ик сурһулиг йилһән сәәнәр төгсәһәд, һурвн җилдән Приманыческ дунд сурһульд багшлсна хөөн 1970-ч җиләс авн Р.П. Харчевникова Хальмг ном шинҗллһнә күрәлңд болн Хальмг ик сурһульд экләд көдлв. Тер цагт хамдан көдлҗ йовсн номтнрла (Б.Д.Муниев, П.Ц. Биткеев, А.Ш. Кичиков, Д.А.Павлов, Н.Н. Убушаев, А.В. Бадмаев, А.Л.Каляев) Хальмг Таңһчин райодар йовҗ, экспедицд орлцҗ, хальмг келнә, терүнә айлһсин, амн үгин зөөрин халхар кесг материал цуглулҗ, эврә номин шинҗллтдән олзлсмн.

1971-1975-ч җилмүдт Роза Пюрвеновна Москвад кел шинҗллһнә күрәлңгин аспирантурт сурад, «Хальмг келнә шинҗин әәшл» төрәр номин цолан харсад, филолог номин кандидат болсмн. Хөөннь кесг шин эв-арһ олзлад, хальмг үүлдәгчин туск онц шинҗллт кеһәд, номт 1996-ч җилд «Өдгә цагин хальмг утх-зокъялын келнә үүлдәгчин диглән» гидг төрәр филолог номин докторин цол харссн болдг. Р.П. Харчевникован номин һардачнь нертә номт, моңһл болн түрг кел шинҗлсн Э.Р. Тенишев бәәсмн. Олн җилмүдт Роза Пюрвеновна келн зүүһин олн төрмүдәр, тер дотр үг зүүһин халхар шинҗллт кенә. Хальмг келнә үүлдәгчин дигләнд ордг янзин, шинҗин, нүүрин, дүрин онцс хәләҗ, олн дегтр бичҗ барлсмн. Сүл җилмүдт номт хальмг келнә академическ келн зүүһин төрмүд хаһлҗ, кесг грант шүүҗ, ик көдлмш күцәнә. Терүнә белдсн «Вопросы теоретической грамматики калмыцкого языка» һурвн ботяс тогтсн хураңһу хальмг кел делгрүллһнә үүлд ик нилчән күргсн мөн. Нертә номт хальмг кел шинҗллһнә халхар гүн медрл, өргн дамшлт хоршав. Роза Пюрвеновна цуг таңһчин болн нарт-делкән конференцсин сүүрт оньдин орлцна, келнә туск төрмүдәр эврәннь ухан-тоолврарн хувалцна, ут турштан эн 150 һар номин болн сурһулин көдлмш бичсмн.

Р.П. Харчевникова кесг җилин туршарт номин халхар шүлтҗ, билгән агсҗ, багшллһна көдлмшән номин үүллә хамднь зүүцүлҗ күцәҗ йовна. Олн җилдән Хальмгин ик сурһулин хальмг келн-бичгин болн дорд үзг шинҗллтин күрәлңд оютнриг дасхчана. Мана багшин кичәлмүд йир соньн болна. Багш хальмг кел даслһнд чаңһ неквр тәвҗ, оютнртан гүн медрл өгнә. Эднә төлә багшин бичсн болн белдсн олн дөңцлмүдин болн дегтрмүдин тоотас «Практический курс калмыцкого языка» гидг дегтр онц заах кергтә. Түүрвәчнр В.О.Имеев, Р.П.Харчевникова, Д.Б. Гедеева, Л.А. Лиджиева ахта талын кел дасхлһна эв-арһ олзлад, терүг бичсмн. Р.П. Харчевникован һардврт оютнр келн-зүүһин халхар олн зүсн төрмүд хаһлҗ, соньн номин көдлмш бичнә. Билгән, чидлән, цаган әрвллго көдлҗ йовсн нилчәр энүнә сурһульчнр, оютнр дундас кесг номтнр, бичәчнр, багшнр һарснь үзгднә. Иим учрас Роза Пюрвеновнад Әрәсән Федерацин ик сурһулин ачта көдләчин, Хальмг Таңһчин номин ачта үүлдәчин күндтә цол зүүлһгдв.

Төрскн кел дасхлһна кергт Роза Пюрвеновна оньдин шунмһаһар үүлддгинь дунд сурһулин багшнр сән меднә. Таңһчин дунд сурһульмудын төлә «Дунд сурһулин көтлвр», «Хальмг келн IV–X классмудт», «Хальмг кел дасхлһна таблицс (V–XI классмуд») болн нань чигн дөңцлмүд болн дегтрмүд барас һарһсмн. Дунд сурһулин дегтрмүдин учр-утхинь шинрүллһнә халхар темдгтә көдлмш күцәсмн. Дорас өсчәх үйнрт хальмг кел сурһлһнд ик тәвцән орулла.
Роза Пюрвеновна у, сарул чееҗтә, тевчңгү, һольшг заңта, хальмг уул заңшал, авг-бәрц, кел сәәнәр меддг, шүүҗ авсн эрдмдән әмдрлән нерәдсн күн гиҗ келхлә буру болшго.

Хальмг келн-бичгин болн дорд үзг шинҗллтин күрәлңгин багшнр болн оютнр күндтә Роза Пюрвеновнаг ончта өөнләнь әрүн седкләсн йөрәжәнә. Авсн наснтн өлзәтә болҗ, гем-шалтг уга, зовх зовлң уга, номин халхар цааранднь чигн ик күцәмҗтәһәр үүлдҗ, амулң эдлҗ йовхиг олн деедс бурхд евәтхә!

ЛИҖИН Людмила,
Хальмг ик сурһулин доцент

Видео