Эгл әмтн – төрскн һазрин зөөр

25-05-2023, 10:05 | Общество

Тууҗ гисн юмб? Энтн эгл әмтнә, теднә җирһл, эднә әмдрлд учрсн тоот мөн. Ботин Ивана «Тихое озеро» гидг дегтриг һартан бәрҗәһәд, тенд орсн тоотыг умшҗаһад, иим тоолвр уханд орв. Юнгад гихлә бидн ик зуудан тууҗ гихлә – алдр үүлдәчнр, зөргәрн нер һарсн улсиг, ик чинртә йовдлмудыг тодлнавидн. Болв тууҗ саяд эгл улсин үүлдвр болҗана. Олн эгл улсин түрүн хәләцд дала ик оньг тусхадго, болв җирһлд йовуд өгдг тасрхан уга көдлмшин ашт тууҗ үүднә. Эдниг уга болхла тууҗ чигн уга болх бәәснь маһд уга.

Таңһчин ар үзгт Цаһан Нур нег сәәхн селән бәәнә. Цегән усарн цальгрсн нуурин көвәд бәәх эн селән кезәнәс авн зөргтә баатрмударн, билгтә шүлгчнрәрн, еңсг дуута дуучнрарн нер һарснь мөн. Тууҗин йовудт эн селән ямаран бәәсинь энд төрсн бичәчнрин үүдәврмүдәс, шүлгүд дууһар дамҗад медҗ болхмн. Селәнә бәәдлиг болн өөрнь йовсн улсиг үзүлхәр Ботин Иван дегтрән бичсмн.
Шидр барас һарсн «Тихое озеро» гидг дегтрт давсн зун җилин дундурар эн зун җилин түрүн хөрн җилд энд бәәх әмтнә тускар келгдҗәнә. Дегтрин түүрвәч Ботин Иван Цаһан Нуурт өсәд-босад, бәәрн сурһуль төгсәһәд җирһлин хаалһд орсмн. Баһ цагасн авн олна җирһлд шунҗ орлцҗ йовсн көвүн селәнә дунд сурһулин комсомолын сегләтр бәәсмн. Хөөннь ах сурһуль сурхдан чигн баһчуд дунд олн керг-үүлдврин седвәрч болҗ шунҗ йовсмн.
Дегтриг секәд умшхла халх болһнднь Цаһан Нуурин бәәрн әмтнә нерн, дүрмүд сергәгдҗ уханд орна. Дән, Сиврүр тууврт йовлһн, төрскн һазртан ирҗ селәһән босхҗ авлһн, тер мет ик орн-нутгин җирһлд учрсн цуг тоот эн эгл улсин бәәдл-җирһлин болн үүлдврин үлгүрәр үзүлгдҗәнә. Ик чинртә йовдлмуд әмтн меддг улсин дүрин дөңгәр үзүлгдснь эн селәнә әмтнд нег үлү өөрхн болв. Иван Кимович Ботиевин дегтриг умшад, цуг тер тоотыг сергәһәд, шинәс баһ цаган үзсн болнач. Мадн өсәд-босад, сурһуль сурад, җирһлин хаалһд орҗасн цагла мадна өөр йовсн, үлгүр болсн, җирһлин хаалһ заасн улсин дүрмүдиг бидн эн дегтрт үзнәвидн. Ботин Ивана «Тихое озеро» гидг дегтрин презентац А. Амр-Санана Келн-улсин дегтрин саңд болв. Дегтриг олн умшачнрт медүллһнә харһлтыг Виктор Сангаджиев һардҗ давулв.
Дегтрин редактор болсн шүлгч Василий Чонгоновин тоолврар, Иван Кимович бичсн тоотыг шүлгт буулһгдсн түүклән гиҗ нерәдҗ болхмн. Төрскн селәнәннь әмтиг, теднә заң-авциг йир тодрхаһар эн үзүлҗ чадв. Үнндән тедниг үзҗ, теднә дүрмүд үзсн болнач. Тедү дүңгә нәрн шинҗтәһәр тер дүрмүд бичгдҗ. Иван Кимович тиигәд бичкнәсн авн өөрнь учрҗасн тоотыг, нег хотнд бәәх улсиг шинҗләд, ухандан хадһлҗ йовснь энүнә келврмүдт болн шүлгүдт тодлгдснь ода ирҗ, дегтринь һартан авхла медгдҗәнә. Бичәч болн багш Канкан Эрднин темдглсәр, эн дегтрт 80 һар халх бәәнә. Нег хотнд бәәсн тиим олн күүнә дүриг Иван Кимович дегтртән орулснь эннь йоста санл мөн. Санл уга тууҗ уга, эндрк җирһл чигн уга. Нертә седкүлч Тамара Надбитован келсәр, «мана баһ цагиг дегтр тодлулв. Селәнд арв һар орс өрк бүл билә. Тедн маднла хамдан сурад, кен-негән йилһлго үүрләд, җирһлин хаалһд орла. Тедн цугтан хальмг келтә билә. Теднә дүрмүд чигн дегтрт орснь соньн болна».
Баһ наста шүлгч, Көглтин Даван мөрән лауреат Номт Дордҗиев дегтрин туск тоолврарн хувалцад, дегтрт орсн нег үүдәвринь умшҗ өгв.
Хальмг урн-үгин делгрлтд тасрхан угаг эн дегтр медүлҗәнә. Хальмгин ууһн бичәчнрин тоод Калян Санҗин нерн батрсн мөн. Хальмг улсин түрүн шүлгч, О.И. Городовиковин нертә Хальмгин шаңһа мөрән лауреат Калян Санҗ төрскн Цаһан Нууран оньдин үүдәврмүдтән тодлҗ йовсинь кен эс меднә. Хальмгин эн билгтин үүдәлтиг цааранднь делгрүлх баһ наста билгтнр төрскн селәнднь өссинь эн дегтр медүлҗәнә. Санкт-Петербургас ирсн Калян Санҗин күүкн Раиса Санджиевна эн дегтрин түүрвәч Иван Кимовичин тускар бүлән олн үгмүд келәд, таньҗ, медҗ йовснаннь тускар тодлв. Элстин Номто Очировин нертә уульнцд өрк-бүләрн бәәсн герт эцкиннь, хальмг улсин бичәч Калян Санҗин музей кеҗ, терүнд даңгин әмтн ирдг төв бүрдәх седвәрәрн Раиса Санджиевна хувалцв.
Хальмг Таңһчин улсин артистк Тамара Параева Ботин Ивана үүдәврмүдиг умшҗ өгснь әмтнд йир таасгдв. Шүлгләнә янзар түүклсн Ботин Ивана үүдәврмүд олмһа келәрн болн нәрн шинҗәрн умшачнрин оньг авлна. Олн улсин дүрмүд, теднә бәәдл-җирһл, үзсн-зовсн тоотнь, орн-нутгин җирһлд яһҗ орлцҗ йовснь ил медгдәд бәәв.
Хальмгин бичәчнрин ниицәнә гешүн, бичәч Татьяна Бадакован тодлврар, Иван Ботиев шунмһа күн бәәсмн, олна үүлдврт орлцад, соньн олн тоотын седвәрч бәәсмн. Эдн нег дацңд сурч йовла, олн нань чигн халхар эднә җирһлд харһх, хамдан үүлдх кем учрҗ йовсмн. Седвәртә болн шунмһа эн күн шүлгүд бичдг бәәснь байрта йовдл болҗана.
Иван Кимовичин күүкн Регина Москваһас нисҗ ирәд, эцкиннь дегтрин презентацд орлцад, цуглрсн улст ханлтан медүлв. Харһлтд орлцсн хамдан сурч йовсн Нина Боргукова Ботин Ивана эк-эцкиг, Ким болн Занда хойриг тодлҗ, ээҗ Мацгин тускар бүлән үгмүд келв. Элст балһсна сурһульмудт хальмг келнә багшнрар көдлҗәдг Баир Коваева, Валентина Овьянова болн нань чигн селәнә әмтн эн дегтр теднә уханд кесг тоотыг сергәҗ, ЦаҺан Нур селәнә йоста тууҗ болҗахинь темдглв.
Ботиевихнә өрк-бүлин нерн деерәс Әрәсән ачта зурач Иван Кимовичин дүнь Ботин Степан ирсн улст күндллһән медүлҗ, дегтр белдлһнд ик тәвцән орулсн редактор Василий Чонгоновд, Келн-улсин дегтрин саңгин көдләчнрт Зоя Нарановад, Надежда Кравцовад ханлтан өргв.
Тууҗ күн болһна җирһләс эклцән авдгинь эн дегтр ил үзүлсинь умшачнрин харһлтд сән медгдв. Цаһан Нур селәнд мет таңһчин олн селәдт тууҗиг хадһлҗадг, улс олн бәәнә. Эндрк җирһлин ул тәвҗәх баһчудт эннь үнлҗ болшго ик үлгүр мөн. Ботин Ивана дегтрлә таньлдулсн харһлт дегтрин саңгин утх-зокъялын музейд бүрдәгдснь бас ончта йовдл болв.

ХӨӨЧИН Галина

Видео