Алтн тавн җил агчмин зуур давла

01-07-2023, 10:05 | Общество

Җирн җил хооран хальмг баһчудын түрүн баг Сарпуль балһсна багшин күрәлңгин хальмг келнә болн утхзокъялын дацң төгсәлә.

1958 җил. Чееҗнь байрар дүүрсн хальмгуд эврәннь һазрурн нүүҗ ирҗәсн кишгтә, цаһан хаалһта цаг. Цугтан өргмҗтә седклтәһәр таңһчан босхх, төрскн селәнә, района эдл-ахуг делгрүлх санатаһар көдлҗәсмн. Олн әмтнлә хамдан хальмг баһчуд нүүҗ ирсн болдг, арһ-чидлән өвкнрин һазрин цецгәрлтд нерәдхәр белн бәәсмн.
Эднәс зәрмнь эврәннь эрдмәр тосхачнр болҗ көдләд, шин гермүд, бәәшңгүд тосхҗ таңһчдан дала тусан күргҗ йовсмн. Төрсн теегүрн нүүҗ ирәд, эңкр һазриннь аһар киилҗ, зүркнь байрлад бәәсмн. Киитн Сиврт орсмуд дунд сурһулян дасад, арвн классан төгсәсн күүкд-көвүд цааранднь деед сурһуль дасхар шунҗ зүткҗ бәәсмн.
Болв тер цагт деед сурһуль дасх күрәлң биш, әмтн бәәдг гер уга болад икәр түрҗәсн цаг билә. Болв эн зовлңгиг зовлң гиҗ сандго, көлтә-һарта, чаңһ-чиирг баһчуд Элст балһсан шинәс босхҗ-тосхҗ авхар чик уха ухалҗ гермүд босхлһна көдлмшән эклсн болдг.
Эн цагла Хальмг Таңһчан һардҗах ахлачнрин күчәр Сарпуль балһснд багшнрин күрәлңд хальмг келнә болн хальмг урн-зокъялын әңг секгдлә. Терүнд деед сурһуль дасхар, багшин эрдм авхар дала баһчуд шүүврт орлцла.
Тиим кевәр 1958-ч җилин намрар шүүврән өгәд, ут тоодан 50 күн тер деед сурһульд орад, оютнрин нер зүүләвидн. Түрүн җил бидн цуһарн общежитьд бәәләвидн. Дарук җилмүдт болхла мадниг чеерүдәр бәәлһдг болв, яһад гихлә оютнр олн бәәсмн.
Сарпуль балһсна багшин күрәлңд дасн бәәҗ мана баһчуд нег-негән сәәнәр медҗ авад, үр-иньгүд болад, зәрмнь нег-негндән дуран өгәд, өрк-бүлән тогтала. Тиим өрк-бүл йир бат бәәсмн, яһад гихлә бидн цуһарн төрскн һазрасн хол бәәләвидн, өрк-бүл болхла нег-негән дөңнх, түрүзүдүһән хамдан диилх арһ өгчәлә, оютнрин дурн йир бат бәәсмн. Тиигәд тер цагт өрк-бүлмүдән босхсн баһчуд хамдан кесг арвад җилин туршарт бәәҗ, ачнр-зеенрән асрад җирһәд йовсмн.
Һундл төрхд, мана үүрмүдәс кесгнь сәәһән хәәһәд, ода мадн дунд уга. Тәвсн зурань тиим болҗана. Арһ уга. Арднь үлдсн үрн-саднь гем-шалтг уга бәәҗ, ут нас наслҗ, эк-эцкинннь нер дуудулҗ, сурһуль-эрдмән дасҗ то бүрн, толһа менд бәәцхәнә.
Хальмг келәр болн утх-зокъялар олн маднд гүн сән медрл иим нертә багшнр дасхдг бәәсмн: Бата Бадмаевич Бадмаев, Уташ Улазганович Очиров, профессор Борис Клементьевич Пашков, Иван Мацакович Мацаков, Санҗ Каляевич Каляев болн нань чигн номтнр.
Орс келәр Любовь Петровна Ефанова, Юлия Яковлевна Климова мадниг дасхҗала. Талдан олн багшнр наадк кичәлмүдәр лекц умшад семинар кеҗәлә. Тиигҗ бидн мана күндтә багшнрас олн салврар бат медрл авад сән мергҗлтнр болувидн.
Сарпулин багшин күрәлңгин хальмг әңгд сурһулян сурад төгсәсн оютнр дундас номтнр, ачта багшнр, седкүлчнр, сойлын ачта көдләчнр һарла. Наснаннь туршарт манахс альд эс көдлв: школд багш болҗ, телеүзлд, радиод кесгнь көдләд ачта нер зүүсмн. Тер тоод «Хальмг үнн» газетд седкүлчнр болад көдләд, йоста кевәр төлҗәд ачта нер авад йовцхав.
Ачта нернь юунас экләд тохрад бәәсмб гихлә, багшин үүдәгч, олн медрл багтадг эрдмәс эклсмн, тендәс ишинь авад күн болҗ бәәнәвидн, тиигхлә багшин эрдм буйнта эрдм болҗана.
Нег цагт юм меддго бичкн мадниг буйнта багшнр дасхад, сурһад-сундлад кү кесн болҗана. Цааранднь бидн деед сурһульд оньган өгч дасад багшин эрдм авлавидн. Эн эрдмәрн би Элст балһсна 1-ч болн 17-ч тойгта хойр сурһульд көдләд, ут-турштан 51 җилд күүкд-көвүдт хальмг кел дасхад бәәвв. Ашнь сән. Кесгнь хөөннь хальмг келнә багшнр болв.
Ода насн ирәд, медәтнрин тоод орҗ одвидн. Болв нег-негән мартхшвидн. Урднь бидн невчк баһ цагтан кесг дәкҗ харһҗ, өөнән темдглҗ, нег-негнәннь чирә үздг биләвидн. Сурһулян чиләснә хөөн дарани өөн күцдг болхла, цуһар хурад, нег-негнәннь менд медәд, дуулад, бииләд, уудьвран һарһад хамцу ик байр кедг биләвидн.
Тиим цаг ода медмҗән угаһар давҗ одв. Җирн җилин өөнд цуһар хамдан харһдг арһ уга болҗадг бәәдлтә. Ода яахмб, цагнь-наснь тиим болҗана. Болв сәәхн Сарпуль балһснд 1958-ч җиләс авн 1963-ч җил күртл давулсн баһ дүүвр насна алтн тавн җил кезә чигн мартгдшго.
Харһлт болһнд босҗ цугтаһинь йөрәдг биләв. Тер авъясан геелго, цааснд бичәд, олн җилин эңкр үүрмүдтән йөрәлин цөөкн үгән медүлхәр седләв.
Күндтә манахс, хамдан дассн улс! Тадниг цуһараһитн үнн седкләсн, халун зүркнәсн йөрәҗәнәв:
Эн нарта орчлңд
Эрүл-дорул бәәҗ,
Эңкр үрдиннь хаҗуд
Элә болҗ бәәтн!
Ээҗ-аавин нер авад,
Эңкр ачнр-зеенрән хәләҗ,
Элдв сәәхн җирһлдән байрлҗ
Эндрк өдрән давултн!
Ут наста, бат кишгтә болҗ,
Нарта орчлңд бәәсндән байрлҗ,
У-өргн теегтән әмд бәәҗ,
Налаҗ байрлҗ суутн! –
гиҗ йөрәҗәнәв.

ӨЛЗӘН Софья,
Әрәсән болн Хальмг Таңһчин ачта багш
Зургт : Сарпуль балһсна багшин күрәлңгин негдгч курсин оютнр (зүн талас): Нонна Адучиева, Софья Балакаева (Ользеева), Зинаида Шалхакова, Светлана Коженбаева, Лидия Басангова, Мария Полякова.
1959-ч җил

Видео