Халхин Һол деер бәрсн диилвр – хойр орн-нутгин нөкцлтин күчн

85 җил хооран Халхин Һолд ик дәәлдән болсмн. Тенд моңһл теегт японя әәрм болн советск-моңһл церг хоорнд дәәнә үүлдвр болсмн. Советск болн моңһл цергчнр тер дәәлдәнд японя цергиг хамц цоксн диилвриг тетклһнд Хальмг цергчнр орлцсн учрар Халхин Һол деер болсн дәәлдәнә туск илдкл белдгдҗәсн цагла дәкн нег ончта йовдл учрв.
Әрәсән Президент Владимир Путин һаха сарин 3-д Моңһлур йосна гиич болҗ одв. Моңһл Улст Халхин һол деер болсн дәәлдәнә 85 җилин өөнд нерәдсн байрин керг-үүлдврмүд болв.
85 җил хооран советск болн моңһл церг хамцу үүлдәд японя цергиг күүчснә диилврин сән өөниг хойр орн-нутг хамдан темдгллһн авьяс болсмн.
Әрәсән Президент Моңһлын олн әмтиг Халхин һол деер болсн дәәлдәнд бәрсн диилврин 85 җилин өөнлә йөрәв.
1939 җилин зунар болсн эн дәәлдәнә йовудт советин болн моңһл церг Георгий Жуковин һардврт японя дәәсрхәчнрин әәрмиг хамх цокҗ диилвр бәрсн йовдл хойр орн-нутгин тууҗд орсиг Владимир Путин темдглв.
Владимир Путин хойр орн-нутгин хамцу эн диилврин чинриг темдгләд, Моңһлын олн-әмтнд эвин бәәдл болн делгрлтин күцәмҗтә йовуд дурдад, тер дәәнд бәрсн алдр диилврин туск санл иргч үйнрт чигн ик урмдта болхин тускар бичсн йөрәлин үгдән һар тәвҗ, Моңһлын йосна хүүвин бәәшңд үлдәв.
Тууҗин материалмудт тернь Халхин һолд болсн дәәлдән гиҗ орсмн. Японя тууҗчнр болхла, «Номонханский инцидент» гиҗ тер сөрлцлһиг нерәдсмн. Болв йоснднь авад хәләхлә, эннь дәәлдәнәс давхларн даву дән бәәсмн. Тууҗин төрмүдәр үүлдҗәх олн номтнрин тоолврар чигн эннь йоста дән бәәснь ил болҗана. Зәрм тууҗчнр һооднь «хойрдгч орс-японя дән» гиҗ Халхин һолын тускар зааҗ келнә.
1904-1905 җилмүдт орс-японя дән делкән Негдгч дәәнә эклц болсн болхла, Моңһлд Халхин һол деер болсн дәәлдән хойрдгч делкән дәәнә өмн болад, терүнә эк татла гисн тоолвр бас бәәнә. Эн дәәлдәнд танксин болн аһарин күчтә сөрлцән болснь темдгтә. Келхәс, орс әәрмин дә келһнә шин эв-арһ мел энд сөрҗ хәләгдсмн. Хөөннь нертә цергә үүлдәчнр болсн цергә һардачнр дәәнә түрүн дамшлтан Халхин һолын дәәлдәнд авсн болдг.

Дәәлдәнә эклцнь иим билә.
1931 җилд Маньчжурин һазриг (Китдин ар-дорд үзг), эзлҗ авад, японцнр Маньчжоу-го гидг эднә үлмәд бәәдг нутг бүрдәв. Китдин, Моңһлын болн СССР-н һазр тал дәврхд туста таал японцнр тиигҗ белдҗ авсмн. Транссибур японцнр һархла, Байкалын, Амурин болн теңгсин көвә эргндк һазран геех әәмшг Советин орн-нутгт учрасмн. Японя зәрм дәәсрхгч политикүд империн меҗәһән Байкал күртл икдүләд, японцнрин медлд орх Сибирь-го гидг нутг тогтаһад, терүнә һардврт одмн Григорий Семеновиг тәвхәр бедрҗәсмн.
1937 җилд Японь Китдин өмнәс дә эклсмн. Японя цергин дәврлтиг хөрлһнд советск летчикүд-истребительмуд дөң болсмн. 1938 җилд японя әәрм дәәч үүлдврән делгрүләд, Приморьд күрч ирәд, Хасан нуурин өөр дәәлдв.
Моңһл-маньчжурск межә һазрт чигн әәмшг учрҗала. 1936 җилд Москва болн Улан Баатр хоорнд кен-негндән дөң боллһна туск бооцан кегдсн билә. Тер бооцана таалар Моңһлд РККА-н 57-ч Онц корпус бәәршлүлгдв. Түрүләд терүг Иван Конев һардҗ йовла. Хөөннь тер маршал болҗ төлҗсмн. Дарунь дивизиг Николай Фекленко толһалв. 1939 җилин хөн сард корпусин то 5, 5 миңһн күүнәс тогтдг болв. Хөөннь маршал Жуковин бичсәр, урднь эс зарлгдсн дән 1939 җилин хөн сарин 11-д Халхин һол деер эклсмн. Улан Әәрмин цергчнр терүнд тер дарунь орлцсмн. Йовһн церг, сапермуд болн артиллеристнр Халхин һолур хөн сарин 17-д йовулгдсмн. Һолыг һатлҗ һарад, мана церг японцнриг тендәс көөҗ һарһад һолын дорд бийдк көвәд батрҗ зогссмн. Болв японцнр удлго хөн сарин 28-д дәкнәс дәврлтән эклсмн. Советск йовһн церг теегин бәәдлд сән кевәр дәәлдҗ чадлго бәәсинь, дамшлт болн даслт баһ бәәсинь түрүн дәәлдәс медүлв. Японцнрин йовһн церг сән белдвртә, йиртмҗин бәәдлд ирлцәтә хувцта, юмнд нордго һосн-башмгта болн күцц зер-зевтә бәәсинь, бөкүн болн нань чигн хорха-хортнас чирәһинь хальчлдг тоот чигн теднд бәәсинь тер дәәлдән үзүлв. Аһарин түлклдәнд чигн японя самолетмуд түрүн деерән мадна зер-зевәс давҗав. Түрүн дәәлдән яһад күцәмҗ уга болҗахинь медхәр тиигхд Белорусск цергә округин толһачин дарук Георгий Жуковиг Халхин һолур йовулсмн.

Белдврин ашнь тиим болв.
57-ч корпусин штаб бәәршлҗәсн Тамцаг-Булаг гидг цергә бичкн балһснд Жуков мөчн сарин тавнд ирв. Ямаран бәәдл тогтсна тускар деерк цергә ахлачнрт зәңглснә дару Жуковиг фронтын һардвриг толһалтха гисн заквр ирв. Хамгин түрүнд Жуков эврәннь штабан фронтур өөрдхәд, бәәдлиг арднь орҗ шинҗлв. Ил һазрт цуг тоотнь альхн деер үзгдҗәх мет теегт тас талданар дәәлдәг бүрдәх кергтәг медҗ авв. Эн бәәдлд түргәр үүлддг, түдл уга шиидвр авдг церг кергтә бәәсмн. Ил һазр деерк цергт деерәс теңгрәс харслт өгх кергтә болв. Ил һазрт генткн дәврдг арһнь төрүц баһ болв. Тиигчкәд сөөһәр хортнла дәәлдгиг дасх кергтә болв. Цергиг зер-зевәр болн нань чигн тоотар тетклһнд сольвр орулҗ, шавтсн улст дөң боллһнд чигн талдан эв-арһ олзлдгиг дивизин һардач орулв. Цуг тер тоотыг торвр угаһар дәәнә йовудт дасх олзлх кергтә болв. Тиигәд мөчн сард Жуков Халхин һолын дорд үзгин көвәд харслтын бат бәәдл тогтаҗ чадв. Терүнлә зергднь японя цергиг дәврҗ уга кехәр белдвр кегдсмн.
СССР-ас немр церг нааран йовулгдв. Хасан нуурин өөр болсн дәәлдәнд диилвр бәрхд тәвцән орулсн командарм Григорий Штерн, цергә дамшлтта нань чигн һардачнр, медрлтә эмчнр Халхин һол тал ирҗ, дәәнә белдврт ик туста болв.

Хальмгудын зөрг туурулсн йовдл.
1939 җилин туула сарин дундурас авн экләд, ноха сарин эклц күртл Халхин һолын көвәд Номон-Хан-Бурд-Обо гидг өөдмин эргнд аврлт уга дәәлдән болҗасмн. Тер өөдмин нернәс көлтә японя болн деед үзгин нань чигн номтнр тер дәәлдәг Номонханск гиҗ нерәднә. Японя Квантунск әәрмин церг баргутск мөрн цергин дөңнтәһәр моңһлчудын меҗә ямаран бат болҗахинь сөрҗ үзхәр дәврсмн.
МНР-н Әәрмин дәәчнрлә хамдан РККА-н 57-ч корпус дәәлдсмн. Моңһл болн советск цергчнрин хамцу болн зөрмг үүлдврин йовудт японя церг бүслврт авгдад, күүчгдсн билә.
Халхин һолд болсн дәәлдәнд хальмгуд орлцсмн. Күчтә тер дәәлдәнд мана һазра көвүд зөргәрн ончрҗ, дәәнә ачлврмуд авсмн. Теднә кесгнь тер холд бәәх һазрт баатрмуд кевәр зөргәрн ончрад, әмнәсн хаһцсмн.
МНРА-н зергләнд дәәнә селвгчнр болҗ 1939 җилин туула сарас авн хальмг офицермуд церглҗ йовла. Тер үүлд 17 баһ командирмуд, церглҗ йовснь темдгтә. Тедн 37-ч мөрн цергә хальмг полкд болн белдврт бәәсн дивизионд церглҗәсн командирмуд бәәсмн. Эднә нердиг заахла, Басанг Мухлаев, Михаил Омадыков, Тельджи Онкаев, Саран Улакчинов болн нань чигн дәәчнр. Дәәч эн үүлдврт шунҗ орлцҗ йовсн цергә үүлдәчнр дунд 6-ч мөрн цергә дивизин штабин селвгч офицер Мацак Бимбаев церглҗәсмн. Мана һазра дәәчнр деер заагдсн 57-ч корпусын ханьд Халхин һол деер дәәлдснь темдгтә. Улюмджи Этенов, Басанг Бадмаев, Николай Лиджиев нань чигн хальмгуд тер дәәлдәнд диилвриг тетксмн.
Хальмгудын зөргиг туурулсн нег йовдлыг онцлҗ темдглий.
БТ танкин механик-залач Мутул Калыков (Баһ Чонса залу) Азин һазрт түрүн болҗ танкар хортнур дәврлтд, нүүрцҗ цоклдсн йовдл ода тууҗд орсмн. Эн зөргтә үүлвдвр күцәсндән Мутл Калыков Улан Тугин орденар ачлгдла. Халхин һолд болсн дәәлдәнд ончрсн төләдән Бова Гаряев болн Очир Петькиев бас тиим орденәр ачлгдсмн.
Моңһлын «Полярная звезда» орденәр Анҗан Манджи ачлгдсмн. Хальмгар нерәдхлә, «Алтн һасн» орденар Т. Митруев, М. Манджиев, Л. Эрендженов, хальмг нань чигн цергчнр ачлгдсн билә. Цуг теднә нердиг сергәҗ, эн баатр йовдлд нерәдҗ керг-үүлдвр бүрдәсн болхла йир сән болхмн.

Эндрк үйнрин санлд.
85 җил хооран Моңһлын теегт болсн дәәлдәнә тускар, терүнд советск цергчнр орлцҗ, залу-зөргәрн ончсринь Әрәсән әмтн мартҗахш. Тууҗин халхиг сергәһәд, Курганск областин болн Татарстана хазгуд мөр унад, тер дәәлдән болсн һазрт күрхәр шиидв. Курган балһснас экләд Улан Баатрт күргсн нарт-делкән аяна (походын) хаалһ мөрд унҗ кегдҗәнә. Мөр унҗ хол хаалһд һарсн орлцачнр эн аянан Халхин һол деер болсн дәәлдәнә 85 җилин өөнд нерәдҗәнә. Шидр эдн Бурятьд күрч ирв.
Курган-Улан-Батр гидг хаалһд һарсн төрскнч седклтә орлцачнр кесг һазрар давҗ һарв. Эн дәәлдәнд орлцсн улсин нердиг сергәһәд, дәәнә тууҗла әмтиг таньлдулҗ йовв. «Курганское казачье землячество» гидг олна җисәнә одмн Сергей Попов болн Татарстан Республикас есаул Рустем Жига орлцҗана. Орлцачнрт цаглань дөң болхар автомобиль дахҗ йовна.
Мөрн церг Халхин һол деер болсн дәәлдәнд ик чинр зүүсинь тодлулсн деерән эн аянд орлцачнр улс хоорндк залһлдаг, келн-улсин нөкцлтиг, шаҗн хоорндк хәрлцәг батллһнд туслх күцлтәһәр хаалһд һарч йовсмн. Мөр унсн әмтн орлцҗах эн аян Курганд мөрн сарин 24-д эклсмн. Һаха сард Моңһлд күрәд, тенд Улан Баатрт одад, Зәәсңг Толһа деер бәәх советск цергчнрин санлд тәвгдсн санлын мемориалд цецгәс залҗ тәвәд нарт-делкән йовлһн төгсв.
Өвкнрин залу-зөргин тууҗ эндрк үйнрин санлд батрҗ, сән үлгүр болҗана. 100 хонгтан мөр унҗ йовад, улс хоорндк иньгллтиг батлсн эн йовлһна йовудт давҗ һарсн һазр болһнд Моңһлын болн Әрәсән тугмуд өрггдҗ, Халхин һолын тууҗ сергәгдҗ, ик чинртә көдлмш кегдв. Дәәнә һалд батрсн иньгллт эвин бәәдлд чик тууҗасн ул авч делгрх зөвтәнь маһд уга.

ХӨӨЧИН Галина
Зургт: (зүн бийәс барун талагшан) командарм Георгий Михайлович Штерн, Моңһл орн-нутгин һардач маршал Хорлогийн Чойбалсан, корпусин командир Георгий Константинович Жуков Халхин һол деер болсн дәәлдәнә кемд; 1939 җил