Цагин дүүрәнд эс даргдсн үүдәврмүдин түүрвәч

Хальмг урн үгин делгрлтин төрт оньган тусхахла, Хальмг улсин бичәч Бадмин Алексейин тускар келлго бәәҗ болшго. Цагин йовудт, шорад даргдлго умшачнрин оньгт бәәдг үүдәврмүдиг үүдәсн түүрвәчин 100 җилин өөн эн җил күцҗәнә. Хальмг урн үгин девшлтд, сойлын делгрлтд Алексей Балдуевич орулсн тәвцнь баһ биш. Бичәч болн сойлын, олна үүлдәч болад, Бадмин Алексей күцәсн тоотынь энүнә күндтә нернь йир сәәнәр медүлҗәнә. Алексей Балдуевич - Хальмг улсин бичәч, О.И. Городовиковин нертә Хальмг АССР-ин шаңһа мөрән лауреат , Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн, Әрәсән Федерацин сойлын ачта көдләч, Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран, Хальмг Таңһчин ачта иргн, Баһ Дөрвдә района күндтә күн мөн.

Баһ Дөрвдә района Баһ Ханата селәнд 1924 җилд Бадмин Алексей һарсмн. Угатя күүнә өрк-бүлд һарсн көвүн өсәд-босад, Баһ Дөрвдә дунд сурһулин арвн класс төгсәв.
Цергт цергләд, дәәнә-артиллерийск училищин курсант болв.1942 җиләс авн фронтд тусад, Сталинградыг харслһна дәәнд орлцсмн. Дарунь Миус һол деер болсн дәәлдәнд зөргәрн ончрсмн. Дарани нег бәәр бәрлдәнд шав авад, эмнүлин хөөн 1944 җилд Широклагд йовулгдсмн. Хөөннь Алтан крайд көдлҗ йовла. Тенд района МТС-т колхозин тооч болҗ Бадмин Алексей тууврин җилмүдән давулсмн.
Бичәч Бадмин Алексейин бәәдл-җирһл болн үүлдвр хальмг улсин бәәдл-җирһллә өөрхн залһлдата. Хальмгудын җирһлд учрсн тоотыг, үзсн зовлңгиг, тесч һарсн күнд-күчр тоотыг олн-әмтнләрн әдлднь дааҗ һарсн төләдән Бадмин Алексей цуг терүгинь цааснд буулһх хөвтә болв. Ямаран чигн күнд тоотыг дааҗ һардг чидлинь, урмдынь үзүлх седклтәһәр һартан үзг авад, улсин тууҗиг урн үгд орулхар эн зүткв. Төрскн келн-әмтнәннь тууҗиг, амр биш хөв-кишгинь, юмнд даргддго омгинь цуг делкәд медүлх күслтәһәр Бадмин Алексей үүдәврмүдән бичсн болдг. Экдән нерәдсн үүдәврмүдин түрүн хураңһу 1962 җилд барас һарсмн.Үнндән болсн йовдлмудыг чик кевәр үзүлсәрн, олмһа сәәхн келәрн хураңһу умшачнрин оньгиг авлв.
Бадмин Алексейин түрүн роман «Алтн шорад даргддго» гидг нертәһәр барлгдснь тер дарунь умшачнрин тааслт олв. Хальмгуд Сиврин тууврт яһҗ бәәснә тускар келҗ өгсн роман Элстд 1964 җилд барлгдҗ һарла. Бичәчнр болн шалһачнр чигн романиг зөвтәһәр үнлв. 1966 җилд роман орс келнд орчулгдҗ, «Там, за далью непогоды» гидг нертәһәр Москвад барлгдсн билә. Хальмг бичәчин үүдәврлә орн-нутгин умшачнр бас тиигҗ таньлдв.
Хальмг түүкләнә йилһән сән эрдмч гиҗ бичәчнр дунд Бадмин Алексейиг күндлдг билә. Алексей Балдуевич зурһан роман, арвн һар түүк бичсмн. Кедү очерк, келвр, статья бичсинь тоолхд чигн амр биш.
«Реки начинаются с истоков» (1969 җ), «Ревдольган» (1972 җ.), «Зултурган – трава степная» (1976 җ), «Белый курган» (1977 җ.), «Страна Бумба» (1981 җ.), «Мукебэн» (1988 җ), «Бег Аранзала» (1989 җ.) эн болн нань чигн үүдәврмүднь кесг дәкҗ барлгдҗ, умшачнрин оньгт тусхагдж йовсмн. Зокъялмуднь Хальмгин болн Әрәсән меҗә һатлад, талдан һазрин умшачнрт темдгтә болсмн. Бадмин Алексейин үүдәврмүд орс, украин, бурят, кирһз, моңһл, эстонск, китд, англь болн нань чигн келнд орчулгдсмн.
«Зултрһн – теегин ноһан» – гидг роман Бадмин Алексейин неринь туурулсн зокъял болсмн. XX зун җилин түрүн өрәлд хальмг улсин бәәдл-җирһл ямаран бәәсинь урн үгин дөңгәр үзүлсн романиг кесг үйин умшачнр умшв. Давсн җилд дарани нег сүүртән «Номто» гидг урн үгин клубин гешүд эн романа тускар ик күүндвр келә. Хальмг улсин омгиг кен чигн, юн чигн дарҗ чадшгог үзүлҗәдг зокъял тиигәд өдгә цага баһчудт үлгүр болҗана.
Таңһчиннь делгрлтд тәвцән орулхар Алексей Балдуевич тасрхан уга чидлән, цаган нөөлго көдлҗ йовсмн. Сиврин хөөн таңһчин селәнә эдл-ахун министерствд ах тооч болҗ көдлҗәлә.
Хальмг дегтр хулдлһна бүрдәциг толһалад, хөөннь Хальмг дегтр һарһачин һардач болад, Алексей Балдуевич ик көдлмш кеҗ йовла. Хальмг бичәчнрин «Шинрлт» Ниицәг толһалад, сойлын җирһлд болн урн үгин делгрлтд Бадмин Алексей ик тәвцән орулсмн. Күч-көлснә болн үүдәгч коллективсиг хамцулҗ чаддг билгтә, таңһчд болн олн-әмтнд туслх кергт теднә үүлдвриг залҗ чаддг арһта эн һардач йоста бүрдәһәч болн шунмһа олна үүлдәч бәәсмн.
Төрскән харсач, гүҗрмг күч-көлсч,билгтә бичәч, баһ наста билгтнрин йоста сурһмҗлач бәәсн Бадмин Алексейин ик ачта үүлдврнь Төрскән харсгч Алдр дәәнә негдгч девсңгин орденәр, «Дәәч ач-тусин төлә» болн «Сталинградын харслтын төлә» гидг медальмүдәр, «Күндллһнә темдг» орденәр, «Гүҗрлттә күч-көлснә төлә» медаляр болн нань чигн ачлврар темдглгдсн билә.
Көдлмшәс сул цагнь үүдәгч үүлдврт бүклдән нерәдгддг бәәснь ил. Бадмин Алексей Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә правленя ханьд баһ биш көдлмш кеҗ йовла. Бичәчнрин ниицәсин нарт-делкән нөкцлтин күцәгч комитетин гешүн болҗ олна үүлдвр күцәҗ йовла. Деер заагдсн үүдәврмүдинь тоолад хәләхлә, кезәнь тиим олн зокъял бичсн болх гисн санан орна. Ямаран ик дааврта үүлдвр гиһит! Нег һазра улсин тууҗ, үзсн-зовсн тоотнь бичә мартгдтха гиһәд, билгән эн нерәдҗ йовснь ил. Тиигәд зултрһн өвсн мет бичәчнр улс дунд төрәд, тууҗиг урн үгин дөңгәр хадһлҗ йовна. Хальмг улсин омгиг өргҗәдг бичәчнрин негнь Хальмг улсин бичәч Бадмин Алексей болҗахнь маһд уга.

ХӨӨЧИН Галина