Тууврин һашута цаг мартгдшго

1943 җилин бар сарин 28-д хальмг гер болһна үүдәр буута салдсмуд хундгар цоксн кемәс авн найн негн җил болн гиҗәнә. Тиигхд мана аавнр-ээҗнрин, ахнр-эгчнрин, нилхдин кесг миңһәд улс киитн Сиврин һазрт мөсн-цасар даргдад үлдв. Бүкл өрк-бүләрн киитн, түлән уга гермүдт әмтн көлдәд үкчәснә туск герч бас бәәнә.
Тууврин һашута эврә тууҗан нанд Элстин бәәрн күн Чумда Валентина келҗ өгв. Эцкнь Лиҗин Увш дәәнә өмн Далвңга әәмгә «Чимбә» гидг сәәхн нертә хальмг хотнд бәәсмн (ода тернь Әәдрхнә мүҗ мөн).
- Мана Увш сурһулян сәәнәр сурна, малан асрна, ик суулһар ус зөөнә, нанд йоста түшг болна, селәнә хүүвд мини көдлмш икдхлә, хотан чигн чанчкна, тиим алтн көвүг альдас олҗ авх биләв? – гиҗ Цаһан экнь көвүһән магтад келҗәсмн, эдн өрк-бүләрн эн-тер уга бәәҗәсмн.
Удл уга дән эклх, түүнә залунь Дердә фронтд одх, хөөннь тууврин ик аюл цуг хальмгудыг дарх гиҗ тер кемд Цаһан санҗасмн уга. Болв агчмин зуур теднә әмдрл оңдарв. Хол хаалһин хөөн көвүтәһән ирсн Лиҗин Цаһан Сиврин әмтнә хов зөөлһиг, киитиг, күнд көдлмшиг дааҗ чадлго өңгрлә. Түүнә тускар хөөннь цөөкн үг келнәвидн.
Залунь Дердя Джиринович әмән әрвллго дәәлдҗ йовла, түүнә өрк-бүллә тиим һашута юмн учрх гиҗ медҗәсмн уга. Зөргтә дәәч дәәнә кесг ноолдлһнд орлцла, нег саамд өрүн өрлә эдн Днепр һол һатлҗ йовла. Дәәлдән йир күчр бәәсмн, нам толһаһан өндәлһдг арһ уга бәәсмн гиҗ аавнь бичкн Валяд келсмн.
Салдсмуд ус уухар седҗәхлә, Дердә хәәс авад һол тал мөлкҗ, болв уснь цуснас көлтә мел улаҗ одсн бәәҗ. Тиим аврлт уга дәәлдәнд орлцад, нег саамд Дердә шавтла. Терүг хальмг цергә эмч Мергаса Олег эмнәд, әминь аврв. Тиигҗ зөрмг дәәч Лиҗин Дердә Алдр Диилвр делдсн бийнь өрк-бүлинь олна хортн гиһәд, хол Сиврүр туусн бәәҗ. Тиим кевәр орн-нутгин йосн хальмг салдсин ач-тусинь үнлсмн.
Сиврүр күрәд, өрк-бүлән эн кесгтән хәәв, яһад гихлә орс келнь му бәәсмн. Аштнь элгн-садан 1948 җилд Новосибирск мүҗин Сузунск районд, «Тавдгч әңг» гиҗ нерәдҗәсн селәнд олҗ авла. Увш көвүнь тенд ө-шуһу модна эдл-ахуд көдлҗәсмн, залус мод көрәдәд уңһахла, күүкд улс модна ац-бүчрмүд цуглулдмн. Тенд Увш Улан Хоолын күүкн Кичгә Саңһҗла таньлдад, 1947 җилд өркән өндәлһлә, 1948 җилд түрүн үрнь, Валя күүкн, һарв. Санһҗ шулун-шудрмг Увш көвүнлә өрк-бүл болад, күүкән өскчәсмн. Дәкәд Дердә хадм эцкнь ирхлә, эднә җирһл невчк ясрад бәәв. Увшин эгчнь Софья Дердяевна бас көдлҗәлә, ода чигн әмд-менд бәәнә, 90 һар наста көгшә мөн.
Нег дәкҗ цугтан көдлмшт йовсн цагт бичкн Валяг һаһань, аавиннь үй дү күүкн Бетчана Булһн, хәләҗәсмн. «Бидн наадхар һаза һарлавидн, гиҗ Валентина Убушаевна тер ахр келврән эклв. - Селәнә бөдүн улс болхла, клубд хургт одв. Тиигн гихнь Сталин өңгрсн бәәҗ.
Ө-шуһу моднд цецгүд цуглулад наадув, тер саамд өмсч йовсн ут шалвран шуульчкув. Түүнәс көлтә ууляд, унтҗ одув, тавта бичкн күүкн биләв. Зуна цаг, һаза дулан билә.
Һаһа клубас һарад, намаг олҗ чадҗахш, талдан күүкд наадад суусиг үзнә. Намаг хәәһәд, әмтнә гер эргәд гүүв. Эн саамд Һәрә өвгн ирәд, мини тергнд сууҗ йовла гиҗ келҗ. Тер кемд эцкм чигн көдлмшин хөөн ирәд, намаг геедрсинь меднә. Дарунь әмтиг цуглулад, ө-шуһу модн тал эдн һарч йовна.
Экин эгчнь Түрвән Нина бас гүн йовҗ намаг дуудад, уульҗ йовла. Нина Болдыревна тууврин хөөн Лаганьд бәәлә. Тегәд Нина, талдан кесг әмтн хәәкрәд намаг дуудҗасинь соңсад серүв. «Тер ө-шуһу моднас ю хәәвв?» – гиҗ гертән ирхлә, эк-эцкм нанас сурҗана. «Мөңг хәәһәд одув», – гиҗ хәрү өгләв. Тиигхд эцкм, аавм, мана элгн Отхан Софья хуучн мөңгәр ик җалв авчала, тегәд би бас теднлә әдл ик мөңг шиңгәхәр седҗәсн болҗанав, тавта күүкнәс та ю авнт», – гиҗ Валентина Убушаевна тер Сиврин цагин шогта чигн, һундлта чигн тууҗан тодлв.
1957 җилд эднә өрк-бүл Хальмг Таңһчдан нүүҗ ирв. Түрүләд эдн Лаганьд бәәв, дәкәд Улан Хол, Джалыково, дәкәд Северное селәдт бәәдг болв.
Сиврт эднә селәнд Отхан Мочха Җума хойр бәәлә, хоюрн эврә өрк-бүлтә. Тер мет Лиҗин Оҗа, Лиҗин Муклда, Саранговихн –цугтан 5-6 үртә бәәсмн. Дәәнә хөөн өрчнь дүүрң ачлврта Түрвән Борис ирв. Ода ачнр-зеенрнь бәәнә. Хойр ачнь СВО-д әмнәсн хаһцла, хоюрн бичкн күүкдән үлдәв.
Валян наһцхнь, Кичгә Балдр, көл угаһар фронтас 1945 җилд ирсмн. Сурһульта болад лавкд көдлҗәлә, шавасн көлтә Сиврт өңгрлә. Күүкнь Нина Кадралиева ода Әәдрхнд бәәнә. Балдрин экнь Өлзәт бичкн Нинаг өсклә, кү келә.
Өмннь келҗәсн Валян күндтә Цаһан ээҗнь келтә-амта күн билә, Хальмг Таңһчин Далвңга әәмгә Чимбә селәнә Советин ахлач болҗ әмтнә кесг кергүдиг арднь орҗ шунлттаһар күцәҗәсмн. Сиврт ирсн түрүн саамд кесг өрк-бүлмүд идх-уух юмн уга болад харһнҗала, тиигхлә эднд туһлмуд шаңһас өгч. Тер туһлан хулдад, Цаһан үкр хулдҗ авч, үсн-тосар теҗәл кеҗәсмн. Тиим йовдл һарһснднь Цаһаниг зарһд өгәд 3 өдрт суулһҗ. Кен тиим хов зөөсинь Цаһан медҗәлә, тер залу тал одад, тиим му юм кеввч гихлә, тер залу Цаһаниг түлкәд һазр деер уңһаҗ. Түүнә хөөн күнд шав авсн Цаһан гемнәд өңгрсмн. Тиим һашута юмн Сиврт бас учрв.
Һундлта, өвдкүртә тер цаг кезәнә давҗ одла, болв хальмг олн улсин санлд тер аврлт уга, күн болһна зөвиг уурулсн, олн-әмтиг даҗрсн цаг кезә чигн мартгдшго.

ТҮРВӘН Һуна