Мана эөргтә дәәчнрин неринь мөңкрүлхәр

Төрскән харсгч Алдр дәәнә җилмүдт Хальмг Таңһчин миңһәд иргнмүд түрүн өдрмүдәс авн фронтд одҗ залу-зөргән үзүлҗ дәәлдҗәсмн. Нег үлү Хальмг мөрн цергә 110-ч тойгта онц дивизь Хальмг Таңһчин, Ростовск мүҗин, Ар үзгин Кавказин һазрт ноолдҗ йоста баатрин кесг йовдл үзүлҗ нерән туурулсмн.

Түүнә тускар Әрәсән номин академин Хальмг номин төвд болсн хургт келгдв. Терүнә көдлмшиг РАН-а Хальмг номин төвин һардач Виктория Куканова зүүцүлв. Үкр сарин 13-д, дивизин туск санлыг тевчлһнә өдрлә номтнр болн олна бүрдәцсин, тер тоод Әрәсән цергә-тууҗин ниицәнә гешүд цуглрсмн. Туслң эн өдр 1941 җил келн-улсин әңгүд бүрдәлһнә туск Советин Союзин ГКО-н тогтавр һарсмн. Тиим кевәр, найн һурвн җил хооран хальмг дивизь бүрдсмн. Ростовск мүҗд немш цергә дәврлһиг кесг арвад дууна фронтд зогсаҗ, Өмн үзгин әәрмин талдан әңгүдт чидлән агсҗ Сталинградын бәәр бәрлдәнд ханян икдүлҗ, диилвр делдхин төлә таал тогтасмн. Болв тер зөргтә, урднь үзгдәд уга баатр үүлдврин чинринь дорацулх седклтә хов зөөлһн, барллһн бас баһ бишәр һарчасмн. Тер хар саната седлһиг мана номтнр, тууҗин шинҗләчнр кесг җилин туршарт бурушаҗасмн. Эн хургт чигн тууҗин номин доктор, профессор Константин Максимов 110-ч тойгта дивизин зөргтә үүлдвриг иткүлҗәх цергә һардачнрин бәрмт цаас олзлв.
Тер тоод Өмн үзгин фронтд тогтсн бәәдлин тускар келҗ, хальмг дивизь әәрмин әңгүдиг харсҗ Семикаракорская станицәс авн Багаевская күртл 58 дууна һазрт хортна дәврлһиг 1942 җилин така сарин 15-ас авн 27 күртл зогсаҗ зөргтәһәр ноолдсмн гиҗ маршал Родион Малиновский Улан әәрмин болн Советин Союзин Харслтын комитетин һардврт кесн илдкләс чигн тодрхаһар медҗ болхмн.
Тер мет Ростовск мүҗин Раздорская, Ажиново, Пухляково болн нань чигн станицсин арвад улс 110-ч Хальмг мөрн цергә дивизиг мана дивизь, Советин Союзин Баатр Делгә Эрдниг мана баатр гиҗ нерәднә. Яһад гихлә бүклдән дивизь болн ик орн-нутгт нерән туурулсн хальмг баатр эврә зөргтә үүлдврән Ростовск мүҗин һазрт үзүлв гиҗ келнә.
Хальмг мөрн цергә 110-ч дивизин баатрмудт болн Делгә Эрдньд Ростовск мүҗин станицст кесг бумб тәвгдсн бәәнә. Элстд болхла ода күртл дивизьд нерәдсн бумб уга. Түрүн авгтан Элстд эднә баатр үүлдврт нерәдсн санлын темдг Баатрмудын Аллейд тәвҗ болҗана, гиҗ сойлын болн зуульчллһна министрин дарук Санҗрга Герман санаһан медүлв. Келхд, тер темдгиг 1812 җилин Төрскән харсгч дәәнд орлцсн мана өвкнрт нерәдсн бумб гиҗ бас тоолҗ болҗана, зуг тер темдгт Әрәсән сулдхврин төлә әмән әрвллго хойр зун җил хооран болн түүнәс урд чигн ноолдҗасн өвкнрин дүриг үзүлх кергтә. Тиигхлә Диилврин өдрлә, хөн сарин 9-д, бумблв тал йовҗ йовх кесг әмтн 110-ч дивизин болн теднә баатр өвкнрин санлынь тевчҗ цецгүдән тәвх бәәсмн.
Эн туст талдан тоолвр чигн бәәсмн. Төвин зәрм көдләчнр болн Әрәсән цергә-тууҗин ниицәнә Хальмг әңгин ахлач Нарн Кюкеев 110-ч дивизин дәәчнрин санлынь тевчҗ онц бумб Элстд босххмн гиҗ селвгән орулв. 2022-2023 җилмүдт хальмг дивизин дәәлдснә һазрар олна бүрдәцсин элчнр кесг мөр унҗ йовсна аяна тускар (зургт) Наран Геннадьевич келҗ өгв. Ростовск мүҗд эдниг станиц болһнд байртаһар тосв. Хальмг баатрмудын зөргтә үүлдвриг энд сәәнәр медҗ тодлна. Тер аяна тускар дегтр һарла.
Хальмг дивизин туурмҗта үүлдвриг, Хулхтын эргнд болсн өршәңгү уга дәәлдәг Ржев балһсна эргнд болсн дәәлдәнлә әдлцүлҗ болхмн, мана 110-ч дивизин баатрмудын орулсн ик тәвциг өөдәнәр үнлҗ мартхмн биш, гиҗ Нарн Геннадьевич заав. Тер мет Кизляр-Әәдрхн төмр хаалһ дәәнә җилмүдт Сталинградын дәәлдәнд бәрсн диилврт ямаран ик тәвцән орулсинь медҗ, цәәлһҗ баһчудт тодлулх кергтә.
Талдан регионмудт эврә келн-улсин цергә дивизьмүдт болн әңгүдт ямаран бумб тәвснә тускар тууҗин номин доктор Очра Уташ келҗ өгв. Тер тоод Башкирьт эн туст ик көдлмш күцәгдҗәхин тускар номт темдглв. Дәәнә җилмүдт Башкирин дивизиг толһалҗасн генерал Минигали Шаймуратовд Әрәсән Баатрин нер зүүлһхин туск селвгән орулад, күслдән күрсмн. Аштнь генералд болн келн-улсин әңгд нерәдсн бумблв Уфад секгдв.
Тер мет Хальмг дивизиг толһалҗ йовсн Хомутникә Василийд, зөргтә партизанк Хахлына Тамарад бас тиим өөдән нер зүүлһх кергтә, гиҗ номтнр селвгән медүлв.
Хальмг дивизин баатр үүлдврт нерәдсн кесг дегтр барт арвад җилин туршарт барлгдсиг «Хальмг Таңһч» РИА-н һардач Марила Хоңһр медүлҗ тер үүлдвр цааранднь чигн күцәгдх, дәәнә тууҗд нерәдсн соньн кесг соңсхвр чигн Келн-улсин телеүзлд кегдх гиҗ иткүлв, нег үлү Алдр Диилврин 80 җилин өөнлә ирлцүлҗ эн үүлдвр цааранднь чигн өргҗәд бәәх гиҗ темдглв.
Тер мет Хальмг Таңһчин хәәврин багмудын негдлтин һардач Дмитрий Халхинов баһчудыг волонтермудын үүлдврт орлцуллһна дамшлтын тускар келҗ өгв. Эднәс кесгнь тер көдлмшин чинринь, мана өвкнрин һарһсн баатр йовдлын тускар өөрхнәр медҗ авсна хөөн хәәврин көдлмшт шунмһаһар орлцна гиҗ заав. Тер мет баһчудла Ростовск мүҗ тал йовлһ кеснә, 110-ч дивизин дәәлдҗ йовсн һазрт одсна, теднә бумбст санлынь тевчснә, бәәрн әмтнлә күүндснә тускар тодрхаһар келҗ өгв.
Тиим кевәр мана таңһчин тууҗиг шинҗллһнә, мана баатрмудын санлынь тевчлһнә, төрскнч сурһмҗиг баһчудт өглһнә халхар күцәх баһ биш көдлмш бәәнә, терүг олна бүрдәцсин болн номтнрин дөңгәр цааранднь күцәҗ, мана тууҗин чинринь дорацуллһна йовдлыг ууруллһна үүлдвриг цааранднь күцәх кергтә.
ТҮРВӘН Һуна