ТӨВД БОЛН САНСКРИТ КЕЛНӘС ИРСН ҮГМҮД

Тууҗин удан цагин туршт олн келн-улс хәрлцә бәрҗ йовснас иштә, ямаран чигн келнд талын келнәс орсн олн үг бәәнә. Өдгә цагин хальмг келнә үгллд орҗах лексическ неҗәлтсин икнкнь цуг моңһл үндстә баг келн-улс өөрхн хәрлцә бәрҗ бәәсн цагин үгмүд мөн. Эн үгмүд өдгә цагин моңһл, түрг болн тунгс-маньчжурин келнд алтай баг келнәс орсн үгмүд болҗана. Нертә финск номт Густав Рамстедт алтай баг келн дотр япон болн солңһс келн орулна. Болвчн хальмг келнд тууҗин утд талын өөрхн үндстә келнәс чигн, өөрхн биш чигн келнәс орсн үгмүд бәәнә. Талын келнәс орлһн ямаран чигн келиг байҗулҗахмн болҗана.

Хальмгин номт Бардан Эрнҗән хальмг келнд түрг, туңһс-маньчжур, санскрит, төвд, китд, персь, араб, грецин, орс болн нань чигн келнәс орсн үгмүдиг «Өдгә цагин хальмг келн. Лесикологь» дегтртән хәләсмн.
XIII-ч зун җилмүдт Чингис-хан цуг моңһл келтнриг негдүләд Ик Моңһл Гүрм (Империя) тогтасмн. Тегәд тер үйд хам-хоша бәәх келн-улсиг дәәләд эврә үлмә дотран орулсмн. Тедү мет XIII-ч зун җилд Си Ся гидг Төвд-Таңһдын орн-нутгиг бас эврә медлд орулснас авн, моңһл келтнр шар шаҗнла түрүн болҗ таньлдсмн. Тегәд тер цагас авн төвдин, бурхн шаҗна сойл моңһл келтнр дунд тархагдад, ик үлмә хальдасмн.
Төвдин келнәс орсн үгмүдиг шинҗлҗәһәд академик Борис Владимирцов иигҗ бичсмн: «Моңһлчудын шаҗнла залһдата үгмүд ик зунь уйгур келнәс ирсмн. XVI зун җилмүдт Моңһл Төвдин шар шаҗна ном эклҗ орсмн. Терүнәс иштә Төвдин келнәс шар шаҗнла залһлдата үгмүд моңһл келнд экләд орсмн. Барун үзгин моңһлчудт төвд үгмүд бас тиим кевәр орсмн. Дарук җилмүдт моңһлчуд төвд болн санскрит келәр бичәтә дегтрмүдәс шин үгмүд авч келндән шингәсмн…».
Төвд кел сәәнәр меддг номт Юрий Рерихин темдглсәр: «Түрүн болҗ төвдин келнәс моңһлын келнд XIII-ч җилмүдт бурхн шаҗнла залһлдата үгмүд орсмн. Тер үйд 1269 җилд төвдин Пагба Лам (1235-1280) төвдин үзг-келнәс иш авч «дөрвлҗн бичг» үүдәсн билә.
Моңһл келтнрин нерд баһ биш төвд келнәс ирсмн. Нертә номт Алексей Позднеев эврә көдлмштән иигҗ бичсмн: «Зурач тавн һаргас иш авч (һарг сарин өдр болһниг салһна) төрсн көвүд-күүкнд нер өгдг бәәҗ. Тер нерд һарсн өдрләннь бат залһлдата болна:
1.Сар болһна 1, 6, 11, 16, 21 болн 26-ч өдрин һарг Дорҗ гидг нертә. Тиигәд эн өдрмүдт һарсн үрнд Дорҗ гидг нер өгдг мөн.
2. Сар болһна 2, 7, 12, 22, 27-ч өдрин һарг Ринчен. Тиигәд көвүдт Ринчен, хальмг келнд Эрнцн гидг нер өгдг санҗ.
3. Сар болһна 3, 8, 13, 18, 23, 28-ч өдрин һарг Бадм гидг нерәдлһтә, тегәд төрсн нилхд Бадм гидг нер өгдг йоста.
4. Сар болһна 4, 9, 14, 19, 24, 29-ч өдрин һарг Лийчҗи гидг нерәдлһтә. Эн өдрлә төрсн көвүнд Лийчҗи, эс гиҗ Лиҗ нер өгдмн.
5. Сар болһна 5, 10, 15, 20, 25 болн 30-ч өдрин һарг Санчҗи, төрсн көвүнд Санҗ гидг нер өгнә.
Хальмгуд дунд тархасн төвдин келнәс ирсн нерд: Бембә (спек-па) – планета Сатурн, суббота; Нима (ни-ма) – солнце, воскресенье; Галдан (сгал-лдак) – всерадостный; Пунцук (пһун-тсогс) – совершенный, полный; Пүрвә (цхур-бу) – Юпитер, четверг; Шарап, шарва (жес-раб) – премудрость; Дамба – храбрый, благородный, возвышенный; Җал (ршал) – победоносный царь; Ядам (йи-дам) хальмг, «сәкүсн» - хранитель, защитник; Лавга, Лхагва (лһаг-па) хальмг «Үлмҗ» - среда; Лузу, Лувсан (лов-зан) – разумный; Нимгр (Мигмр) – планета Марс, вторник; Церн (цә-рин) – долголетие, долголетний; Чимед (чи-мәд) – бессмертный; Йимбал, җамбал (йам-драл) – бог Маньчжушри болн нань чигн.
Профессор Юрий Рерих эврәннь «Төвд келнә үгмүд моңһл келнд» гидг илдклдән ламнрин үгцсн келнә тускар бичхләрн: «моңһл эгл хар (күндллһнә) кел сәәнәр меддг күн хурлын ламнрин үгцсн келиг әрә-әрә таньҗ меддг бәәҗ. Юңгад гихлә, ламнрин келнд төвдин келнәс орсн үгмүд олар олзлгдна. Зәрм зәңгс бүклдән төвин келнәс орсн үгмүдәс тогтдг бәәҗ. Зуг эн үгмүд моңһл келнә аффиксмуд авад тогтдг бәәҗ…».
Өөрд-моңһлын ик ламнр Зая-пандита, Төөн багш, теднә шеврн, Төвдт бурхн шаҗна ном сурсн ламнр, хурлд бәәх манҗнр төвдин келнә үгмүд олзлад, мана келнд төвд үгмүд орлһнд бас ик нилчән күргснм. Тедн дегтрмүд, ном орчулхла моңһлын келнд зәрм үгмүднь үлдәсмн. Тегәд төвд келнәс орсн үгмүдин ик зунь күүнә нердлә болн бурхн-шаҗнла залһлдата үгмүд мөн.

Санскрит келнәс орсн үгмүд

Кесг зун җилин туршарт Бурхн шаҗна ном дахад, хальмг келнд санскрит келнәс бас олн үгмүд орс билә. Нертә моңһлч номт Санҗин Һарман бичсәр: «Өдгә цагин моңһл келнд санскрит келнә үгмүд йир өргнәр харһна. Эднә ик зунь уйгур болн төвд келнәс дамҗулад ирсмн. Эн үгмүд Бурхн шаҗна ном-судр моңһл келнд орчуллһнла бат залһлдата болна». Санскрит келнәс моңһл келнд үгмүд XIII-XVII зун җилмүдт орсн маһд уга. Тегәд санскрит келнәс ирсн үгмүд ик зунь бурхн шаҗнла, шаҗна авъяс-заңшалла залһлдата.
Санскрит келнәс хальмг келнд орсн үгмүдәс: хальмг «бедр» - монашеская чаша для сбора приношений; «патра» - сосуд, чаша; хальмг «тәрн» - заклинания, рецепт, санскрит келнд «ухаранани»; хальмг «гандм» - гонг, санскрит – «ганди»; хальмг «тамс» - ад, санскрит «тамас».
Зәрм үнтә чолуна нерәдлһс бас санскрит келнәс мана келнд орсмн: «җиндмн» - чиндмани», санскрит «сантмани» - жемчужина, исполняющая желание», «Очир» - алмаз, санскрит «ваджра».
Цагин кемжән медүлҗәх үгмүд баг санскрит келнәс ирсмн. Үлгүрнь: хальмг «адья» - солнце, воскресенье, санскрит «адья» - сегодня, сейчас; хальмг «акчм» - секунда, редкий, санскрит «ксана» - секунда.
Шүлгүд бичлһнд бас санскрит үгмүд харһна: хальмг «бадг» - строфа, строка, санскрит «падака» - строфа; хальмг «шүлг» - поэма, строфа, стихотворение, санскрит «шлока».
МАНҖИН Намру