Цаг болн әмдрл Байдын Санҗаран шүлгүдт

Эн җил таңһчд хальмг шүлгч, бичәч, Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн Байдын Санҗаран 100 җилин өөн темдглгдҗәнә.

Байдын Санҗара 1925 җилин мөрн сарин 20-д Хальмгин Приволжск района Джакуевка селәнд һарсмн. Эн көвүн бичкнәсн авн көдлмш кеҗ, бийән теҗәх хөвтә болв. Бәәрн колхозд арвн тавтаһасн авн көдлсмн. Зовлңгинь икинь үзсн күн гиҗ энүнә тускар келҗ болхмн. Цааҗла харһсн хальмгудла хамдан Сиврин тууврин һашута җилмүдиг эн тесч һарла. Үзсн, зовсн тоотнь шүлгүдтнь орман олв. Әмтнд амр өглго бәәх тоотын тускар хурц келәр бичгдсн шүлгүднь умшачнрин тааслт олдг билә.
Цагин йовуд дахад, медрл, дамшлтнь икдәд, Байдын Санҗаран шүлгүдт гүн тоолврта ашлвр кегдҗәхинь үүрмүд бичәчнр темдглсмн. Цагнь ирәд, билгнь делгрәд, хальмг шүлгчнрин үүдәврмүд талдан келнд орчулгдад, орн-нутгин умшачнрт күрв. Байдын Санҗаран шүлгүд Москвад барлгдсмн. Дарунь моңһл, англь, бурят, маңһд болн нань чигн келнд орчулгдсн болдг.
Түрүн шүлгнь 1957 җилд «Хальмг үннд» барлгдсн билә.
Билгтә шүлгчин түрүн дегтрнь 1960 җилд Элстд барлгдҗ һарсмн. Ут тоодан шүлгүдин 17 хураңһу Байдын Санҗара барлсмн.
Шүлгләнә дөңгәр ухан-тоолвран болн седклин залмҗан медүллһнә олн зүсн янзарн Байдын Санҗаран шүлгүд умшачнрин оньг авлна, ухалх седкл зүүлһнә гиҗ шалһачнр шүлгчин билгинь үнлсн болдг. Гүн ухан-тоолврта эпическ ик үүдәврмүдәс авн седкл уйдулад бәәдг нәәмн бадгта шүлгүд күртл шүлгчин билгин кемҗәнь тиим өргн болдгинь шалһачнр чигн, умшачнр чигн сән меднә. Иигәд бичәчин үүдәлтин тускар дегтрин саңгин келн-улсин әңгин көдләч Ирина Суксукова нүр үгдән келв.
Үүдәлтин хаалһд батрхднь Максим Горькийин нертә утх-зокъялын күрәлңд сурсн сән йовуд өгсмн. Шүлгүд бичлһнә олн зүсн янзла өөрхн таньлдад, нертә шүлгчнрин дамшлтас дасад, бичлһнә мергҗлтән Санҗара Лиджиевич өөдлүлсинь тер цагт төрсн шүлгүднь медүлҗәнә. Җирдгч җилмүдин чилгчәр барин халхар көдләд, Байдын Санҗара таңһчин райодар, селәдәр баһ бишәр йовсмн. Умшачнрла харһад, эврә шүлгүдән умшҗ йовсмн.
Шүлгч талдан келнәс шүлгүдиг орчулдг бәәсмн. Иван Крыловин, В. Маяковскийин, Е. Евтушенкон үүдәврмүдиг хальмг келнд орчулсмн.
Нертә орс шүлгч Ярослав Смеляков Байдын Санҗаран шүлгүдиг өөдән үнлсмн. Энүнә нилчәр хальмг шүлгчин үүдәврмүд «Дружба народов» гидг седкүлд барлгдсн билә. Цуг энүнә тускар Хальмг улсин шүлгч Григорий Кукарека тодлҗ келв. Хальмг улсин шүлгч Сән-Белгин Хаср шүлгүдинь таасч, Байдын Санҗарад дөң болҗ йовсиг чигн Григорий Григорьевич харһлтд орлцсн улст соңсхв. Байдын Санҗаран үүдәлтд нерәдсн харһлтс таңһчин райодар кесн сән болх билә гисн седклән эн медүлв.
Хар Булг селәнд бәәдг Сергей Деревянко Байдын Санҗаран шүлгәр бичсн дууһан дуулв. Эврә сән дурар үүлддг көгҗмч хальмг шүлгчнрин шүлгүдәр 30 ду бичсмн.
Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә Хальмг региональн әңгин ахлач, шүлгч Татьяна Бадакова оютн бәәсн цагас авн Байдын Санҗаран шүлгүд умшҗ йовснаннь туск тодлврарн хувалцад, хальмг шүлгләнд билгтә эн шүлгч зөвтә тәвцән орулсинь темдглв.
Билгтә шүлгчин туск тодлврарн хувалцад, бичәч Евгений Пахомов хальмгин нертә шүлгчнрин, тер тоод Байдын Санҗаран мөрә бүрдәсн болхла урн үгин хаалһд орҗах баһчудт урмд өгхин туск тоолвран медүлв.
Байдын Санҗаран үүдәлтин тускар тохнята шинҗллт кесн номт, филолог номин кандидат Лиҗин Мингиян хальмг урн үгин делгрлтд Байдын Санҗаран орулсн тәвцин чинринь келсн үгдән медүлҗ чадв. Цагин темдг болсн шүлгүдинь тодлулҗ, Мингиян Алексеевич тоолврта цәәлһвр өгсинь әмтн оньган өгч соңсв.
Хальмг дегтр һарһачд хамдан көдлҗ йовсн Федор Дубров болн Сергей Бадендаев бичәчин туск тодлврарн хувалцв. Баһ наста шүлгчнрт Байдын Санҗаран шүлгүд үлгүр болдгин тускар шүлгч Евгения Решетникова келв.
Байдын Санҗаран күүкнь Кичан Людмила цагтан эцкиннь шүүҗ суңһгдсн шүлгүдиг, тер дотр барлгдад уга шүлгүдинь хураһад, барлҗ һарһсн билә. Күүкнь эцкиннь үүдәврмүдиг умшад бәәҗ, шаҗна номар соньмсад, ухани гүн сурһмҗ авснаннь тускар келв. Эцкиннь шүлгүдәс умшад, терүнә үүдәврмүдин һол учр-утхднь Людмила оньган тусхав. Төрскн Джакуевка селәннь туск поэмдан Байдын Санҗара җирһлиг дегтрмүдәс биш өдр болһни үүлдврәс әмтнләрн хамдан давҗ һарсн һаслңгта җилмүдәс дамшлт авч батрснаннь тускар бичҗәнә.
«Цецгәсиг серүлсн өрүн» гидг шүлгүдин хураңһу далдгч җилмүдт «Хальмг үннд» көдлҗ йовсн улсн дегтрмүд дунд бәәнә. Хальмг теегин хамгин сәәхн сарла төрсн билгтә шүлгч Байдын Санҗаран шүлгүд ода чигн маднд урмд өгч, шүлгләнә байр белглҗәнә.

ХӨӨЧИН Галина