«Делкән олн улсин дуулврмудын» наадмд орлцв

Олн улсин амн үгин зөөрт делкәд ода ик оньган өгнә. Тегәд Киргизин хотл Бишкек балһснд «Делкән олн улсин дуулврмуд» гидг нәәмдгч наадм бас олна оньг авлснь лавта. Түүнд кесг орн-нутгудын, тер тоод Китдин, Японя, СНГ-н орн-нутгудын, Әрәсән АН-ә күрәлңгүдин болн Хальмг ик сурһулин номтнр Омакан Эллара, Босхмҗин Мергн болн җаңһрч Тербатан Очр орлцв.

Һурвн өдрин туршарт Бишкекин төвд, залврин герин өөрк талвңд баатрмудын туск дуулврин тасрхасиг келмрчнр болн җаңһрчнр олна оньгт тусхаҗ киргиз, хасг, хальмг болн нань чигн кесг дуулврмудын уурхан саңгинь медүлҗәсмн. Энд ик тәәз углҗ тәвәд нүүдл улсин кезәңк бәәцинь болн авъясинь үзүлҗәсмн.
Тиим кевәр эн ик керг-үүлдврин йовудт кесг талвңд келмрчнр, номтнр, баһ наста бичәчнр болн шүлгчнр, билг-эрдмин үүлдәчнр дуулврин учр-утхар тоолвран келҗ түүнә зөөр кезә чигн бәәҗ кесг үйин хамцуллһнд церглх гиҗ иткүлв.
Тиим кевәр Киргизьд сүл җилмүдт келн-улсин сойлыг делгрүллһнд, амн үгин зөөриг хадһллһнд һол оньг өггдҗәнә, аштнь орн-нутг делкән сойлын аһуд шунлттаһар орлцҗана гиҗ наадмд келгдв. Дуулврмудт нерәдсн түрүн наадм 30 җил хооран 1995 җил болсмн, киргиз улсин «Манас» дуулврин нег миңһн җилин өөнд тер нерәдсмн. Тер кемәс делкән кесг орн-нутгудын келмрчнр Киргизьд цуглрдг болв. «Мана ах-дү келн-улсин ик болн бичкн дуулврмудыг хадһлнавидн, теднд амн үгин зөөрән болн сойлан хадһллһна кергт дөң болхар седҗәнәвидн. Эн наадм бас тиим кергт церглҗәнә», – гиҗ Киргизин йосна элчнр темдглв.
Кесг орн-нутгас 100 һар орлцач нааран ирв. Эврә амн үгин зөөрән киргизин һазрт үзүлдг нәр-наадн эднд авъяст тохрв. Уйн наста келмрчнрин үүдәлт олн-әмтнә оньг бас авлв. Тер тоод 9-ч классин сурһульч Саңһҗин Сабина тедн дунд йилһрәд бәәв, яһад гихлә күүкд улс хатярар дуулвр дуулна. Киргиз улсин «Манас»-ин тасрхаг күүкн орс келәр дуулҗ өгв. «Би хальмг күүкмб. Эк-эцктәһән Киргизин Джалал- Абадск мүҗд бәәнәв. Сурһулин кичәлмүдт бидн «Манас» дуулврин бөлгүдиг дасчалавидн, тер кемд эпос нанд ик гидгәр таасгдла, түүнд седклән өгләв. Ода болҗах наадмин төлә «Сейтек» гидг бөлгин тасрха шүүҗ авлав. (Тернь «Манас» дуулврин һурвдгч әңгд орҗана»). Түрүләд би ик гидгәр үүмҗәләв, болв тәәз деер һархла, әмтн намаг дөңнҗәхинь медәд тогтнув. Нам тер кезәңк цагин җисәнд орсн болув, тиигҗ нанд сангдла. Нүдән аняд, кезәңк һулмтта гер, күүкд улсиг болн нилхиг - иргчдән баатр болх Сейтекиг үзләв», – гиҗ Сабина келҗ өгв.
Хальмг номтнр бас наадмин йовудт шунмһаһар орлцв. Тер тоод Хальмг Таңһчин номин ачта үүлдәч, Хальмг ик сурһулин доцент Омакан Эллара «Җаңһр» эпосин кел шинҗллһнә илдклән наадмин сүүрт кев. Хальмг дуулвриг һазадын келнд орчуллһна төрмүдин тускар номт бас тодрхаһар келҗ өгв. Тер мет Киргизин номтнрт Омакан Эллара «Жихангир» гидг дегтриг бәрүлҗ өгв, тернь балкарск келнд орчулсн хальмг дуулвр бәәсмн, тер көдлмшиг Кабардино-Балкарин, Карачаево-Черкесин болн Хальмг Таңһчин олн улсин шүлгч Салих Гуртуев кесмн.
Тер мет Хальмг ик сурһулин баһ наста номт Босхмҗин Мергн Китд орн-нутгин Ховгсәәрин өөрд олн улсин келмрч Аримпилин үүдәлтин тускар илдкл кев. Сойлын олн зөөрт нерәдсн парадт Хальмг Таңһчиг нертәһәр элчлҗ баһ наста җаңһрч Тербатан Очр хальмг дуулврин бөлгүдин тасрха дуулҗ өгв. Урчнрин кесн кегдлмүдин һәәхүл бас олна оньг авлв. Түүнә йовудт кесг орн-нутгин элчнр орлцв. Тер тоод Якутяс ирсн ювелир Иннокентий Захаров алтн болн цаһан мөңгнә кегдлмүдән үзүлв.
- Бишкек хотл балһсна тал дунд «Киргиз олн улсин нүүдлин селән» гидг этнохотна нарт-делкән һәәхүл бүрдәгдв. Энд олн келн-улсин бәәцд олзлдг кегдлмүд ирсн әмтнә оньгт тусхагдв, кесг келн-улсин хот-хоолыг ирсн гиичнр амсч үзв. Келмрчнр болн үүдәлтин нань чигн эрдмтә урчнр мастер-классан үзүлв, марһана көтлврмүд бүрдәгдв, тернь улм сәәнәр киргиз улсин сойлла болн тууҗла таньлдх арһ өгв , – гиҗ Омакан Эллара тоолвран келв.
Наадмин көдлмш Алыкул Осмоновин нертә Келн-улсин дегтрин саңд болв. Номтнрин илдклмүд онлын болн дамшлтын соньн кесг төрмүдт нерәдгдлә, шин кесг тоотыг номтнрт медүлв, гиҗ Эллара Уляевна цааранднь цәәлһв. Хальмг болн киргиз олн улсин номтнрин нөкцлтиг цааранднь делгрүлхин төлә Келн-улсин «Манас» академьлә хамцу шинҗллтс күцәлһнә туск күүндвр болв. Тер мет хальмг болн киргиз дуулврмудыг хойр келнд орчулх кергтә гиҗ номтнр үгцв. Делкәд «Җаңһр» болн «Манас» дуулврмуд икәр темдгтә гиҗ наадмин сүүрмүдт келгдв.
- Наадмин йовудт бидн Киргизин кесг номтнрла таньлдҗ теднә күцәҗәх көдлмшин тускар медвидн, хальмг болн киргиз номтнрин хамцу үүлдвриг цааранднь чигн өргҗүлҗ болхмн гиҗ тоолврарн хувалцлавидн, – гиҗ эврә санаһан Хальмг ик сурһулин доцент Босхмҗин Мергн медүлв.
Наадмиг белдлһнә халхар бүрдәһәчнр ик көдлмш күцәсинь хальмг номтнр темдглв. Тиим кевәр эпосмудыг шинҗллһнә көдлмш Киргизьд болн Хальмг Таңһчд, Әрәсән регионмудт цааранднь чигн күцәгдх, билгтә җаңһрчнр чигн баһчудын тооһас улм икәр һарад бәәхмн гиҗ нәәлҗ болҗана.

ТҮРВӘН Һуна