НҮДНДӘН ҺАЛТА, НҮҮРТӘН ЦОГТА…

Домг-үлгүр – хамгин эрт үйд үүдәгдсн амн үгин үүдәврин нег төрл. Күмн-әмтн делкә-йиртмҗлә ноолдсн керг-үүләс иш авч, терүгән ухан билгәрн, келәрн илрүлсн урн үүдәвр болна. Тегәд домг-үлгүр болхла аңхн эрт үйин күүнә урн ухани седкмҗәр йиртмҗин үзгдлин, ниит олна үзгдлин учриг тәәлн үзүлх, давҗ диилх гисн хамгин түрүн нәәлвр бәрсн соньн җигтә үүдәврин цогц гиҗ нерлгднә. Домг-үлгүр үүдәгдснь тер цагин күн, йиртмҗин юмиг болн ниит олна юмиг, үнн юмиг болн киисвр юмиг йилһн салһҗ, медх болсна эклц бәәсмн. Номт Оосорин Утнасн шинҗәнә болн хальмгин домгудыг хәрцүлҗ шинҗлсн билә.
Аңхн эрт цагт моңһл туурһтнд үзг-бичг үүдәгдәд уга бәәсәр, үүдәврмүд даң амн үгәр келгддг бәәсмн. Тер дунд домг болн домг-үлгүр чигн. Негнәсн негндән амар келәд залһҗ, ухандан хадһлҗ бәәсмн. Хөөннь үзг-бичгтә болад, һар бичмлд бичәд үлдәснь хадһлгдҗ ирсн бәәнә. Ном-бичг барлх болсн цагт, зәрм хуучна сурвлҗ бичгт болн судр бичгт домг-үлгүр хая-хая харһна. Амн үгәр келгдҗ ирснлә дүңцүлхлә, сурвлҗ бичгт темдглгдн үлдснь цөн бәәдг. Үлгүрлхд, «Моңһлын нууц товч», «Алтн товч», «Эрднин товч» мет сурвлҗ бичгүдт темдглгдҗ бәәсмн. Келхд, күүнә һарт бәәх һар бичгүдт чигн домг-үлгүр олдсн гидг. Тиим учрас һар бичгүдәр чигн олн дунд залһҗ ирсн бәәдл үзгднә.
Һалын туск домг
Өөрд улсин домг-үлгүрт келгддг һал һалв үүдәдг һал болхла, күүнә чидләс давсн ик сүртә, күчтә юмн гиҗ эрт цагин күн үздг бәәсн болҗана.
Амн үгин үүдәврмүдт «Җаңһрт» сүртә баатр күүг «нүүртән цогта, нүдндән һалта» гиҗ келнә. «Өөрд улс һалыг эркн күндтәд үзҗ, түүг шүтҗәсн эрт цагин таньлт ода чигн хадһлгдҗ бәәсиг медҗ болна. Тер мет үгин идтә-сидтә күчәр һалыг эвинь олҗ болдг зүүл гиҗ үздг заңшал бәәдг», гиҗ, номт Т. Намҗл бичснлә тиим үгмүдин утх-учр харһна.
Күүнә җирһлд һал күчтә, гегән герлтә, цевр, әрүн чинртә гиҗ, эрт үйин улс үзҗәсн учрас, хот-ундна дееҗән һалдан өргх, һалд бузр юм орулҗ болшго мет заң-үүл тогтҗ, күцәгдҗ ирсн учрта. Һалд шүтх заң-үүл өөрднрин амн үгин үүдәврмүдт урн келнә янзар дүрслгдҗәсн күүнә бийәр үзүлгднә. Үлгүрнь, амн үгин үүдәврмүдт күчтә-чидлтә, цецн сергг ухата, зөрмг улс харһад, хоорндан мендән медлцҗ сурхларн, «нүдндән һалта, нүүртән цогта, кен гидг күн биләч» гиҗ үгән эклдг. Бас болхла, баһ-дүүвр наста күүг «һал залу наста», түрүн ормд һарсн күүг «һал маңнад һарсн», үд дундын халуг «һал үдин халун», шин болсн керг-үүлиг «һал халунднь» гих мет келлһнә эргцст һал гидг үг олар харһна. Heг үлү, һалар әрвслх йовдл цуг юмн һалд цеврлгднә гисн үзгдллә залһлдата. Тер учрар һалын үмсн күртл цевр һазрт асхгдх болсн заң-үүл ода күртл өөрд улсин дунд хадһлата. Күн сәәһән хәәхлә, һалар шатаҗ, чиндрлдг керг-үүл, үкәрин һазрас ирсн улсиг һалар әрвслх авъяс цугтан һалын цевр, әрүн чинриг үзүлҗәснә темдг. һал иим әрүн чинртә болдг болвчн, зәрмдән һалас әәҗ сүрддг йовдл бас учрдгнь домгт үзүлгднә.
Эрт цагин домг-үлгүрин уханас үзхнь, деед тивин эзн Мөңк теңгр (Хурмстн теңгр), дунд тивин эзн – Этүгн эк, дорак тивин эзн – Эрлг Номин хан гиҗ цәәлһгдҗәнә. Дунд тивин эзн – Этүгн эк гиснь «һал» гиҗ номт Б. Дамринҗавин дегтрт бичгдсн бәәнә.
Күн хамгин аңхн цагт түрүн болҗ һал олзлад, һалын ач-тусиг медсмн. Һалыг сидтә гиҗ шүтдг бәәҗ. Һал ямаран ач-туста бәәсмб гихлә, түүкә хотыг һалар болһҗ идх, һалын халуна нилчәр бийән дулалх, һалар төмр улалһҗ зер-зевсг кех, кеерин зерлг аңгас бийән харсх, күүнә бийд шарх һархла, һалар домнад эдгәх, әрвслҗ цеврлх чинриг медәд, һалд шүтх заңшал тогтсн болҗана. Тер учрар кезәңк амн үгин үүдәврмүдт һалын әрүн чинрнь өөрднрин келнә билгәр болн заң-заңшалын өвәрцәр урн кевәр үзүлгднә. һалын әрүн чинрин болн заң-заңшалын туст номтнр шинҗллт кесн болдг. Эрт үйәс авад, моңһл туурһтна отхн көвүн болхла, герин һал һулмтан сәкҗ залһдг заңшалта бәәҗ. Һал һулмтыг сәкдг баһ көвүһән отхн гиҗ нерлҗ ирсмн. Отхн гисн – һалын эзн, һалын хан гисн утхта үг. Отхн гисн хуучн түрг келнә «от» - һал, цөг гидг үгәс тогтна.
Кезәңк цагт һалыг (түүмриг) ик сүр-күчтә юмн гиҗ шүтдг бәәсн болхла, өдгә цагин бичгин үүдәврт бас әрүн цевр шүтәнә зүүләр дүрслгднә.
Хальмгин «Зул» гисн домгас үзхлә, Зул өдр күн нас авсн байрин өдрәр темдглгдҗәнә. «Зуңква гидг гүн номта күн олн җилд күнд хуучта бәәсмн. Хальмг цә кесгтән зооглад бәәҗ, бийнь сән болад, шалтгнь эдгәд, зул сарин хөрн тавнд босад, һаза һарад, нарт делкә үзсн болдг. Тер өдрәс авн үкм дүңгә шалтгасн тоньлсндан икәр байрлад, зул сарин хөрн тавна өдрлә ик-баһ уга күн болһн неҗәһәд нас зүүтхә гиҗ Зуңква зәрлг болсмн» гиҗ, эн домгт келгднә. Эн домг – хальмгуд хадһлҗ ирсн ик эрт цагин домг. Энүг Муукан Саһа гидг күүнәс Саңһан Леонид бичҗ авч. Домгт һал, зул гиҗ шудтан эс келгддг болвчн, Зулын байр темдглдг учр-шилтән цәәлһгдҗәнә. Зул өргдг, байр темдглдг болсн учр далд утхар үзүлгднә.
Һал әәмшгтә болдг болвчн, анхн эрт цагин күүнә җирһлд һал ик ач-туста бәәснь «Тасин тавг яһад түлңкә шар болсмб?» гидг шинҗәнә домг-үлгүрт бас урн кевәр үзүлгдсмн. Эрт үйин күн һалыг шүтх болсн учрас, һал тәкх керг-үүл үүдәгдҗ. Тегәд һал һулмтан сергәхд һал тәкх болсн йосн йовдл яһҗ үүдснә тускар домгт тәәлврлгдх болсмн. Деер келгдсн мет һалыг күндлн шүтдг болн һалас әәх иим хойр зүүлин бәәдләс һалын сәкүснд әрк цацад, өөк-тос хаяд, һалд мөргдг заң-үүл үүдснь өөрднрин амн үгин үүдәврмүдт үзүлгднә. Тер учрар «Тасин тавг яһад түлңкә шар болсмб?» гисн домгин һол төрнь – һал. Эн домгт һалын күчн кедү дүңгә гидгнь урн санаһар, эврә эв-арһар үзүлгдҗәнә. Эн домг олн-әмтнә чееҗд хадһлгдҗ, үйәс үйд келгдҗ ирсн соньн үүдәвр. Тегәд энүг 1988 җилд Байн-Кишг гидг күн бичгт буулһад, дигләд, «Хан теңгр» цуврлт барлсмн.
«Эрт урд цагт Тас гидг йир догшн махчн шовун бәәҗ гинә. Тер Тас шовун өдр болһн нааран-цааран йовсн күүг шүүрәд, чоңкад иддг бәәҗ. Бурхн-Багш терүг үзәд, күмн-әмтнд энрңгү седкл үүдәҗ, күмн-әмтиг эн хар аюлас аврхин төлә, Тас шовуг дуудад, келдг болна:
Чини күчн үнәр сүркә ик бәәҗ. Хоюрн нег мөрә тәвҗ үзий. Кемр мөрәг чи авхла, хамг эркән чамд өгсв. Мөрәг би авхла, мини шоодвриг чи даах зөвтәч, – гинә. Бурхн Багш эркән өгх болсиг соңсад, Тас шовун байрлна:
– Болна. Кемр би мөрә авч эс чадхла, тана келсәр болнав гинә.
– Ода би чамд нег кү тәвҗ өгнәв. Чи түүг шүүрн авад йовҗ чадхла, мөрә чини болтха. Эс чадхла, мөрә мини болтха гиҗ, Бурхн-Багш келнә.
Тегәд Бурхн-Багш тасин нүдиг бооһад, ид-сидәрн нег чолун кү кеһәд, тәвҗ оркна. Тер чолун күүг хүвлһтә һалар улалһҗ оркад, тасин нүднә боодһаг тәәләд, келнә:
– Ода чи нисч одад, тер күүг шүүр гинә.
Тас нисч күрәд, бәәх күчәрн тер күүг шүүрнә. Тер күн көндрхнь бәәтхә, хәрнь хойр тавгиннь арсн чолунд наалдад, түлңкә шар болад хоцрсн гинә.
– Мөрә кенә болв? гиҗ Бурхн Багш сурна. Тас келх үгән олҗ ядад, – Мөрә тана болв. Та намаг яһнт-кегнт тана дурн гинә.
– Җә, тиигхлә чи үүнәс авн кү алхнь бәәтхә, хулһна хамрас чигн цус бичә һарһ. Уул, көдә һазрт хоцрсн аң-гөрәсн болн малын оңһаһа (үкс аң-малын махн) хот-хоолан болһ гиҗ, Бурхн-Багш келәд, Тасиг тәвәд йовулҗ гинә. Тер цагас авн Тасин тавг түлңкә шар болад, күн әмтнәс әәдг болҗ гинә.
Эн домг-үлгүр болхла, күн болһниг шүүрәд бәәдг тас шовуна тавг түлңкә болсн учринь цәәлһҗәнә. Бурхн-Багшин евәләр күн теңцҗ болшго йир догшн шовуг хүвлһтә һалын күчәр диилнә. Бурхн-Багшин номин йосар догшн шовун номһрад, хәрү эргәд, күүнәс әәх болна. Тас түлңкә тавгта болсн учрнь – Бурхн-Багшин «хүвлһтә һалын» ид-сидин күчн. Эн домг-үлгүр аңхн эрт цагин хамцана үйд күмн-әмтн һал олзлҗ, зерлг аң-адуснас бийән харсч бәәсн йовдлас иш авч, үүдәгдсмн гиҗ, келҗ болхмн.
Домгин уханд һал һалв түүмрин чидләс даву ик болна. Һал һалвин күчнлә усн һалв әдлцнә гиҗ, бас домг-үлгүрт келгддг. Амн үгин олн төрл-зүүлин үүдәврмүд дунд йиртмҗин һал һалвин болн усн һалвин һарлһиг, күчиг тодрхалсн үүдәврмүд домг болна. Һалын күчн-чидл болн һалд шүтҗ, һалыг тәкх болсн заң-заңшалын учр-шилтәг эн «Тасин тавг яһад түлңкә шар болсмб?» гисн домгас медҗ болхмн.
Иим ид-сидтә һалдан шүтҗ, унтралго манад бәәснь ут удан цаг давад, олна дунд заң-үүл болҗ үлдҗ. Иим заң-үүл кегдәд, келгдәд йовҗ, амн үтд шиңгрәд, хадһлгдад, сойлын зөөр болв. Тедү мет өөрд улст «һал манна» гидг заң-үүл бәәдг. Һалыг кезәд чигн унтралго бәәлһхин төлә, һалын цогт түлә, арһс немәд, һалан унтралго, цог хадһлад бәәх зөвтә болҗана. Иим керг-үүлиг нурһлҗ күүкд күн кеһәд ирсн дамшлтта. «Домгин ухаһар болхла, һалын оңһн күүкд күүнә дүр бәәдлтә эклцтә болна. Эннь учрта юмн. Овг-отгин өрк-бүл болһнд чидлтәнь – залу улс. Тедн бүүрәсн холд йовҗ, аңһучлҗ болхас, һалан сәкҗ мандгнь күүкд улс бәәв», – гиҗ моңһл номт Дулам бичҗәнә.
Һал күүнә җирһлд олн зүүлин туста болвчн, зәрмдән ик түүмр һарад, әмтә-киитә тоотд күнд зовлң учрадг йовдл харһдгнь домгт үзүлгднә. Һал һалвин туск домгас үзхнь, һалын аюлас көлтә делкә деерк цуг тоот шатҗ дууссна тускар келгднә. Һал һалвин хөөн дәкнәс күмн-әмтн яһҗ үүдснә туск домг-үлгүрмүд өөрд улсин дунд олн бәәнә.

Өндгн худын туск домг
Шинҗәнә өөрднрин заң-үүл хадһлсн домг-үлгүрт худ-садн болх, хүрм-гиичин туск төр олн үзүлгднә. Түүнә негнь – өндгн үсн гисн мотив. Шинҗәнә өөрднрин амн үгин үүдәврмүдт домгар дамҗад, дууһар дамҗад, за-заңшалын залһлда үзүлдг үүдәвр олн бәәсинь «Өндгн худын туск домг» иләр герчлнә гиҗ келҗ болна. Энүнд күмн-әмтн ург тогтх (худ болх), хүрмин йосн үүдсн цаг, үүдәгдсн үүл-учр домгар дүрслгдҗәнә. Тернь ургин йосна йовдлыг яһҗ бүтәҗ бәәсинь тодрхалдг болна.
Өндгн худыг бас өндгн сиит гиҗ келдг. Орс келнд «внутриутробное сватовство» гиҗ келгднә. Хальмг келнд бас мөн сиит гиҗәнә. Күүкд экин геснәс төрәд уга цагтнь, «чамас көвүн һархла, нанас күүкн һархла, эс гиҗ чамас күүкн һархла, нанас көвүн һархла, тедниг гер-мал болһий» гиҗ эк-эцк болсн улс ам авлцҗ, худ болхиг өндгн худ гиҗ келнә. Зәрмснь көвүн, күүкн баһ балчр бәәсн цагтнь худ болх ам авлцсн учриг бас өндгн худ гиҗ келнә. Өндгн гисн үг шовуна эс гиҗ такан өндг зааһад келҗ бәәхш, хәрнь уург, нилх гисн утхтаһар келгдҗәнә гиҗ үзх кергтә.
Өндгн худ болх заң-үүл тууль болн домгт келгддг болсн деерән, олн-әмтнә дунд чигн орулгдҗ дуулгддг болсиг «Күрң хадын дүүрән» гисн дууна үгәс үзҗ болна. «Хан Теңгр» цуврл бичгт барлгдсн дууна үгмүдлә хамдан эн дууна туск домг барлгдсмн. «Күрң хадын дүүрән» гисн дууг 1957-гч җилин намрар Кирһүтин Завср хошунд бәәдг Җөөнә Мергн гидг өвгн келҗ өгсиг С. Дорҗ бичҗ авч.
«Күрң хадын дүүрән» гисн дууна туск домг – эгл улсин дунд үүдәгдҗ һарсн үүдәвр. Өндгн сиит болсн хойр иньгин седкл уйрулм тууҗ заң-үүлд тохрад, түүнәсн домглн келгдҗ, дуулгдҗ ирсмн. Дууна тууҗцнь Байн һол нутгин Көңгсин һолын хаҗуд бәәх Анҗан Шевнр сумнд бәәдг көвүн күүкн хойрин тускар келгднә. Дуран авлцҗ, седкләсн ханьлцсн көвүн күүкн хойрин иньглсн тууҗиг үзүлсн негн сәәхн домг-үлгүрин эклцднь – өндгн худ.
Кезәнә Анҗан Шевнр сумнд иҗл малта, икр бүүртә хойр залу үүрләд, хамдан малан хәрүләд, аң гөрәс аңнад бәәдг сәнҗ. Нег өдр хоюрн бууһан үүрәд, Өндр Көк гидг уулын орад һарад, аң гөрәс көөҗ йовад, муурад, нег хадын ора дeep сууҗ амрад күүнднә. Мана хойр гергн ода көл күнд. Кемр хойр көвүн һархла, ах дү хойр болтха. Негнь күүкн, негнь көвүн болдг болхла, худ элгн болый, – гиҗ күүндҗ үгдән багтлцад, бууһин ам долалцад андһарлсн гинә. Өндгн худ болхар андһар тәвсн йовдл, одаһин заканла әдл, батлчксн батлвр болҗана.
Көвүн күүкн хойр хамдан өсәд, иҗл-дасл болна. Тер нутгт халун тому гидг гем тарад, көвүнә эк эцк хойр өңгрҗ одна. Көвүн өнчн үлдәд, эцкиннь нәәҗин хоша әәлин герт бәәдг болна. Бәәһә-бәәҗ, көвүнә насн өсәд, эрин зергд күрнә. Тер цагт Хамиль гидг һазрт дуңгана дән эклнә. Дәәг зогсахин төләд, торһудын хан нутгасн церг татна. Өнчн көвүнә өндгн сиитиг (күүкиг) сумна зәәг көвүндән авч өгх гисн му сана зүүһәд, ончн көвүг кеерәс бәрҗ авад, цергт өгәд йовулчкна. Көвүн гертән күрәд, күүкнлә мендлцәд йовх гихлә, йовулҗ уга. Тегәд харһҗ чадлго, салад йовна. Өндгн сиит болсн эн көвүн күүкн хойрин үүл-йовдл олна дунд домг болад келгдҗ, дун болад дуулгдҗ үлдв. Домгт эк-эцкин өндгн сиит болсн андһарин йосар домгин үүл-йовдл һол төрән цәәлһнә. Дууна үгнь шүлгләнә бадгудар медгднә. Тедниг хәләҗ үзий:
Негнд, өнчн көвүн нутгасн холд йовад, иньг-амргасн салхларн, зовад, хаалһдан дуулсн дууна үг:
Күрц хадын баран
Күрлзн, барлзн харгдна.
Күрәд мендлий гихлә,
Заян угаһан яахви?
Холва нуурин көвәд
Хоңһр халюн һаңшна,
Хойрхн суусн намаг
Хошуһарн хашхдан яһнач?
Түнгтә хадан экнд
Түлкүрин бүч тасрсн
Төвкнүн суусн намаг
Төрләрн хашхдан яһнач? – гиҗ көвүн Хеҗн гидг һазрин хаана орднд күрн күртлән, дуулад йовҗ.
Хойрт, көвүн дәәнд йовсна хөөн, арднь үлдсн амрг күүкнь хәәртә иньгән (өндгн сиитән) санад, дуулсн дууна үг:
Һарнь күршго һазриг
Һаньдһрнь яһад урһсмб?
Заянь күршго һазрт
Мини алдр суудг шу!
Хәәвәд нисий гихлә,
Җивр угаһан яахв?
Ханьлад суух гихлә,
Заян угаһан яахв?
Эн дууг цәәлһсн домгас үзхнь, хар алвар цергт йовулсн өндгн сиитән санҗ, оңдан күүнд одшгоһар, Күрң Хад гисн нертә өндр хад деерәс бийән хаяд, күүкн өңгрнә. Үүл-йовдлын төгслтнь һашутаһар чилсн болвчн, андһар бәрсн бат йосн күүнә седкл уйрулна.
Һурвнд, көвүн Хамиль гидг һазрин цергт күрснә хөөн, күүкән санад дуулсн дууна үг:
Сарла мандл борнь
Иҗлән санхларн, шүүҗлддг,
Сәәхн ухата ахнь
Дүүнрән санхларн, сана алддг.
Алх тамһта алгт
Агтын шинҗ бәәдг,
Амргин һанц чамд
Иньгин шинҗ бәәдг.
Күрд тамһта күрәд
Күлгин шинҗ бәәдг,
Күүкнлг баахн чамд
Иньгин шинҗ бәәдг, – гиҗ, көвүн даңгин дуулад бәәдг болна.
Деер дурдгдсн Җөөнә Мергн гидг күүнә келсәр болхла, көвүнә нерн Лиҗә, күүкнә нерн Хулһуда. Җөөнәлә хамдан Хамильд цергләд, хөөннь дәәнд орад, Лиҗә әмнәсн хаһцҗ. Тегәд эн хойр өндгн сиит ниилҗ сууҗ чадҗ уга. Эк-эцкиннь өндгн худ болх андһар бәрәд, күүкн әмән геесн һашута тууҗнь домг болн дун болҗ үлдсмн.

Барт белдснь Манҗин Намру