Бичән Баазр: «Өвкнрин бичмр зөөриг номин үүлдврт орулхар»

Моңһл келтнрин номтнриг негдүлдг тоотнь дала. Номин олн зүсн халхар эдн залһлда бәрнә. Тууҗин, гүн номин, сойлын болн келнә төрмүдәр хургуд болн нань чигн олн харһлтс болна. Терүнднь моңһл келтнрәс нань талдан келн-улсин номтнр бас орлцна. Моңһл келтнрин тууҗиг шинҗллһнд, номин нань чигн халхсар соньмсҗ хәәвр кеҗәдг, номин көдлмш бичҗәдг номтнрин то баһ биш. Моңһл келтнрин номин шинҗллт ямаран бәәдлд бәәхин тускар шидр Б.Б. Городовиковин нертә Хальмг ик сурһулин профессор, Хальмг Таңһчин номин ачта үүлдәч, гүн номин доктор Бичән Баазрла (зургт) болсн күүндврт келгдв.

– Баазр Александрович, эн җилин хаврас авн та номин кесг хуралтд орлцвт. Тиим эсий?
– Тиим. Болв би Элстд болсн хургас күүндврән эклхәр бәәнәв. Хальмгин нертә номт Пүрбән Григорийин өөнд нерәдсн хургин тускар келҗ өгнәв. Нарт-делкән чинртә эн хург ик зуудан лингвистическ халхар олн төр хәләсмн. Болв чигн Григорий Цереновичин номин шинҗллтс келнә халх төрмүдәс нань, тууҗин, сойлын, урн зокьялын болн нань чигн тоотыг шинҗллтин үүлдвртән орулцулна. Тер учрар хург соньн болв. Номтнрин өдгә цага үүлдврт йовуд өгв. Дәкәд болхла, моңһл келтнрин номтнриг хамцулҗадг номин ик хуралтс тиигәд эн җил Элстд мөрн сарла экләд, һаха сард Хальмгт болх шар шаҗна нарт-делкән үүлдәчнрин һурвдгч ик чуулһн хурагдхарн ончта болҗана. Элстд һаха сард болх чуулһнд белдвр кегдҗәдг цагла номин халхар нань чигн хургуд болв.
– Уңһрт (Венгрт) болсн номин хургт орлцҗ гиҗ соңславидн. Терүнд ямаран төрмүд хәләгдв?
– Уңһрин З. Лоренцин нертә ик сурһульд Төв Азийин болн моңһл келтнрин номин шинҗллтин тиңкм үүлднә. Терүнә ул деер үүлдҗәдг номтнр эн туст шинҗллт кенә. Будапештд болсн номин ик хургт Бурхн Багшин номин моңһл халхин төрмүдт нерәдгдлә. Нертә номт Бирталан Агнеш эн төрәр һурвдад иим хургиг давулҗана. Өдгә цагт бәәдл зөвәр нәрн болвчн тер нутгт олн номтнр цуглрв. Юңгад гихлә, хәләгдҗәдг төрмүд соньн болв. Моңһл келтнрин бурхн-шаҗна төр олн номтнрин оньгт бәәхинь һурвдад номин иим хург хурагдснь медүлҗәнә. Хальмгас терүнд нанла хамдан филолог номин доктор Хабуна Евдокия, филолог номин кандидат Омакан Эллара, баһ наста номтнр Увшин Данара болн Кован Баира орлцсмн. Хургин йовудт болсн харһлтст бидн номин цаарандк хәәврин тускар, хамцу ямаран көдлмш кехән темдглҗ авснь сән ашта йовдл болҗана. Терүнд мана номтнр илдклмүд кеһәд, олн һазрас ирсн номтнрин соньмслт үүдәв. Мини тоолврар болхла, тер һол сүүрмүдәс нань завсртнь болн онцдан номтнр харһҗ күүндәд, соньмсчадг төрмүдәрн тоолврарн хувалцсн йовдл чинртә болв. Эн төриг цааранднь шинҗллһнә халхар ямаран ишкдл кехән батлҗ авснь бас чигн чинртә гих кергтә.
- Номин эн чуулһнд «Гэсэрин» туск соңсхвр та кеситн соңславидн.
– «Гэсэрин» туск төр хургт хәләгдв. Өөрднрин дуулврин үүдәвр гиҗ тоолгддг «Гэсэрин» тускар йир баһ шинҗллтс бәәнә. «Гэсэрин» бөлгүд бүклдән барлгдҗ һарад уга. Ут тоодан 47 һар бичмр кесг һазрт бәәхнь темдгтә. Китдәс терүнә харинь авсн бәәнәвидн. Моңһлд бәәдг 17 бичмриг авх үгцән кегдҗәнә. Терүн деернь Санкт-Петербургд болн мана архивд бәәдг бичмриг негдүләд, шинҗллтин көдлмш кех зура бәәнә. Кех кергтә, өвкнрин урн үгин зөөриг номин болн олна үүлдврт орулх кергтә. Тиигәд хойр зун җил болад, «Гэсэр» хальмг улсин урн үгин болн номин үүлдврт орулгдҗана.
Болв, хургт тод үзгәр бичгдсн талдан нег бичмрин тускар соңсхвр кеввидн. Тернь орс номт А. Позднеевин шинҗллтд орсн «Бер шинҗлх судр» гидг бичмр болҗана. Хүвсхлин өмн кесн шинҗллтдән орс номт эн судр орулсн бәәҗ.
Тод үзгәр бичгдсн бәәснь соньн мөн. Келхәс, эн бичмр шинкн ода номин үүлдврт орулгдҗана. Этнографическ чинртә болвчн бичмр болҗ хадһлгдснь цуг номтнрт соньн болна. Хальмг номтнрт болхла, йир өөрхн төр, эн судр тод үзгәр болн моңһлын хуудм бичгәр бичгдсн бәәнә. Терүн деер Уңһрт бәәдг бичмриг хамцулад, шинҗләд, дигләд, дегтр кеҗ барлх тенд болсн хург деер тәвгдсн бәәнә.
Уңһрин номин дегтрин саңд хадһлгдҗадг моңһл келтнрин тууҗин болн урн-үгин туск, тер тоод тод үзгәр бичгдсн тоотыг шинҗлх төр бәәнә. «Җаңһрин» нег бөлг, «Гэсэрин» нег бөлг тод үзгәр бичгдсн эднә номин саңд бәәхнь темдгтә. Тер бичмрмүдин харинь маднд өгүлх болҗ үгцләвидн.
Ода тер төрәр шинҗллт кегдхмн. Дәкәд болхла, номт Биткән Николай олн җил шинҗллт кеһәд, арвн ботьта номин хураңһу эклҗ барлсмн. Болв һундл болхд, нертә номт сәәһән хәәсмн. Эцкин кергиг цааранднь йовулад, күүкнь энүнә шинҗллтсин арвдгч ботиг һарһсмн. Хальмг номтын шинҗллтин ик көдлмшин арвдгч боть барас һарсн йовдлын тускар хург деер күүндвр болла. Терүнд «Гэсэрин» хойр бөлг хальмг келәр орсмн. Бүклдән болхла, «Гэсэрт» арвн бөлг бәәнә. Дәкәд нәәминь шиңҗлҗ дигләд, өдгә цага хальмг келнд буулһҗ барлх төр номтнрин өмн бәәнә.
– Баазр Александрович, Новосибирскд болсн номтрин хуралт ямаран төрт нерәдгдлә?
– Новосибирскд болсн Сиврин фольклористнрин һурвдгч хуралтд орлцх таал учрв. Филолог номин доктор Хабуна Евдокиян һардврт хальмг номтнр тер чуулһнд орлцв. «Гэсэрла» залһлдата төрмүд тенд бас хәләгдсн учрар би чигн терүнд орлцв. Амн үгәр үйәс үйдән келгдҗ, хадһлгдҗ йовсн дуулврин үүдәврмүдин бичмрин тускар номтнр күүндвр кев.
Эн төрәр бидн моңһл номтнрла хамдан хойр җиләс нааран шинҗллтин көдлмш кеҗәнәвидн. Тер тоод «Гэсэрин» тускар бас келгдв. «Гэсэрла» һоодан залһлдата эс болвчн тод үзгәр бичгдсн нег бичмрин тускар би тенд соңсхвр келәв. Деед Моңһлд хүвсхлин өмн номтнр бичҗ авсн «Һурвн наста Мекелә» гидг бичмр мини оньгиг тусхав. Эн орчлңгас талдан орнд туссн дуулврин баатрмудын туск домг терүнд орснь соньмсулв. Бурхн-шаҗна үүдәврмүдт тамин һазрт күрдг йовдлмуд харһна. «Җаңһрт» болхла баатрин негнь Хоңһриг харсч авхин төлә эн орчлңгас талдан һазрт одад ирнә. Эннь там биш талдан җирһлин һазр мөн. Цуг терүгинь дүңцүлҗ кесн шинҗлврин туск мини соңсхвр номтнрин соньмслт үүдәв. «Һурвн наста Мекелә» бичмрт иим нег йовдл орсн бәәнә. Дуулврин үүдәврмүдт орсн эн болн нань чигн тоотын тускар номтнрин мана баг моңһл номтнрла хамдан нег төсв күцәҗәнә.
- Бурхн шаҗнд шүтәд уга цагт өөрднр-хальмгуд көк теңгртән зальврҗ йовсн биший? Чиңһс хаана цагла тернь залһлдата биший?
– Көк теңгрт шүтлһнә төриг түрүн болҗ якутин номтнр босхсн болдг. 15 җил хооран би тиим түрүн хургт орлцсн биләв. Тер цагас авн эн халх шинҗллтд ик ишкдл кегдв. Номин кесг дегтрмүд һарв. Шинҗллтин олн зүсн үзгәр хәәвр кегдҗ, кесг төрмүд тәвгдҗәнә. Ода эн төрәр Уулын Алтайд номин чуулһн болв.
Көк теңгрт шүтлһн тер цагин шаҗн бәәсмн. Азин кесг нутгудар тернь ик делгрлт авсн болдг. Тер шаҗнла зергднь ар үзгин һазрар, тер тоод Бурятьд чигн бөөһин шаҗн гиһәд делгрлт авсмн. Эн хойр шаҗн нег негнәсн салу олн улс дунд тарсмн. Эдниг әдлцүлҗ болшго. Салудан делгрҗ йовсн хойр шаҗн гиҗ тоолҗанав. Чиңһс хан көк теңгрт мөргҗәснә туск бичмрт тодлгдсн цагас авн моңһлчудын алдр нутг күчән геесн цагас авн эн шаҗн бичк-бичкнәр уурсн болдг. Шаманизм болхла ода күртл хадһлгдсн бәәнә.
Көк теңгрт сүзгллһнә цагин үлдл болгч темдгүд хадһлгдсмн, зуг шаҗн олзлгддган уурснь темдгтә. Эн төрәр Уулын Алтайд болсн хургт күүндвр кегдсмн. Келхәс, арвдгч кемдән эн төрәр номтнрин хамцу сүүрмүд болҗана.
– Мана таңһчд болх шар шаҗна нарт-делкән чуулһн ода цуг улсин оньгт бәәнә. Моңһл келтнрин номтнрин эврә диг-дараһарн хаһлх төрмүд чигн бәәнә.
– Тиим. Иигәд ноха сард Өвр Моңһлын Хух Хото гидг балһснд дарани хург болхмн. Китдин моңһл халхин номин төрмүдәр үүлддг номтнрин хург болҗана. Моңһл номтнрла хамдан кеҗәдг номин олн төрәр тенд күүндвр болхмн.
Шишлң «Гэсэрт» нерәдсн номин чуулһн Бурятьд болхмн.
Ииигәд ахрар келхлә, номин халхар эн җил кегдсн болн кегдх хургудын тускар бидн күүндвртән келвидн.
ХӨӨЧИН Галина