Өвкнрин үлдәсн зөөр

Хальмг Таңһчд чинртә нег йовдл учрв. Ноха сарин 15-д Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейд «Хальмг хувцн» гидг һәәхүл байрин бәәдлд секгдв. Әрәсән этнографическ музейәс авч иргдсн хальмгудын хувц-хунр әмтнә оньгт тусхагдв. Хойр зун җил хооран хальмг улс өмсч йовсн хувцн, олзлҗ йовсн өлг-эд, толһад өмсдг махлас, һосн-башмг, олн зүсн кеерүл тер һәәхүлд үзүлгдҗәнә. Өвәрц эн һәәхүл һурвн сардан көдлхмн.
Әрәсән этнографическ музейин көрңд 150 җил хооран орҗ ирсн эн хувц-хунр болн нань чигн тоот тиигәд хадһлгдад, эндр күртл улсин оньгт тусхагдҗ йовхнь нег үлү өврмҗтә болҗана. Хойр зун җилин туршарт күүнә җирһлд юн эс учрв?! Цааҗлгдад, Сиврүр туугдсн әмтн кедү күнд тоотла харһв. Дән, дәәнә хөөтк амр биш җирһл, төрскн һазртан хәрү ирәд, шинәс селәдән, гермүдән, эдл-ахуһан босхҗ авлһн - цуг эннь дала цаг болн күчллт нексн болдг. Цуцрлтан уга көдлмшәр дүүрң җирһлд тарҗ геедрсн тоотыг шинәс босхҗ авна гисн зәрмдән зүүднд чигн оршго керг болҗ медгддмн.
Кезәңк цагин зөөр болҗ, мана хол өвкнрин урн болн эвтә һарин өвәрц эрдмин темдг болҗ үлдсн тоотыг хадһлад, цаглань терүг ясад, цагин йовудт үрлго бәәхднь туслсн әмтнд - музейин көдләчнрт ханлтан медүлх кергтә.
Музейд нег кемд иим олн күн ирсинь үзәд уга биләвидн. Нарт-делкән һурвдгч ик чуулһнд белдәд, иим һәәхүл бүрдәгдснь нег үлү чинртә. Бурхн Багшин номд шүтҗ, җирһлдән тер номар түшг кеҗ йовх таңһчин әмтнә җирһлд эннь нег үлү ончта йовдл болҗана. Бурхд деерәс хәләһәд, Җирһлдән күчр зовлң үзҗ, күнд олн тоотыг давҗ һарсн әмтнд өвкнриннь зөөр болҗ үлдәсн тоотыг үзх ик байр үүдв.
Эндрк өдрин хальмг билгтнр хальмг хувциг үзүлҗ, сәәхн үүлдврәрн әмтнә нүдиг байрлулҗ, һәәхүлиг өргмҗин бәәдлд секв. Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Татьяна Милованован театрин артистнр тиигәд давсн зун җилмүдин хувцн үзүлгдҗәх һәәхүлин хувциг әмрүлҗ, эндрк өдрт өөрдүлсн болв.
Хальмг Таңһчин сойлын болн зуульчллһна министрин дарук Санҗрга Герман һәәхүлиг йөрәлин үг келҗ секв. Әрәсән этнографическ музейин болн Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейин көдләчнрин хамцу үүдәгч үүлдврин ашт эн һәәхүл секгдсмн. Хальмг улсин кезәңк хувциг хадһлад, ода олна оньгт терүг тусхаҗах көдләчнрт ханлтан медүләд, Герман Эрдниевич Әрәсән этнографическ музейд нерәдсн Хальмг Таңһчин сойлын болн зуульчллһна министерствин Ханлтын бичгиг бәрүлҗ өгв.
Хальмг Таңһчин Улсин Хуралын (Парламентин ) ахлач Артем Михайловин йөрәлин бичгиг умшҗ өгәд депутат Мацга Татьяна өвкнрин урн һарин зөөрлә таньлдулҗадг һәәхүлд цуглрсн улсиг йөрәв.
Элст балһсна хургин депутат, «Хальмг үнн» газетин ах редактор Бембин Евгений эн һәәхүлин ик чинринь темдгләд, хальмг улсин урн һарин эрдм ямаран өвәрц бәәснә тускар келв. Энд үзүлгдҗәдг хувц-хунрин, нань чигн өлг-эдин дөңгәр әмтиг цуг терүгинь эврәннь нүдәрн үзҗ медҗ авхмн. Эндрк хәләһәчнрт чигн, иргч цагин үйнрт чигн чинртә болхинь эн заав. Кезәнә цагас авн нутгин һардачнр, зәәсңгүд, шаҗна хувргуд чигн әмтнә урн һарар кегдсн тоотыг сойлын зөөр гиҗ хадһлхар 1902 җилә һәәхүлд тер тоотыг орулҗ өгсинь темдглв.
Хальмгт түрүн болҗ Санкт-Петебургин Орс музейәс хальмгудын хувц-хунр 35 җил хооран үзүлгдснә тускар билг-эрдмин номин доктор, нертә номт Баатра Светлана тодлад, хальмг улсин билг-эрдм ямаран өвәрц бәәснь, өдгә цаг күртл хадһлгдҗ йовхинь ончлҗ келв.
«Хальмг улстан ик хәәртә болҗадг цуг эн тоотыг иим әрүнәр хадһлснь маднд өврмҗтә болҗана» - гиҗ Келн-улсин музейин һардач Мучан Ирина келв. Әрәсән этнографическ музейин көдләчнрт үнн седклин ханлтан медүлҗәхән келәд, Ирина Ивановна эн һәәхүл белдлһнд орлцсн Әрәсән этнографическ музейин көдләчнрт хальмг авъясар ханлтын белгүд бәрүлҗ өгв. Әрәсән хамгин кезәңк болн Европд ик гисн музеймүдин тоод ордг эн бүрдәцин коллективлә хамцу көдләд, Келн-улсин музейин көдләчнр ик дамшлт авсна тускар Ирина Ивановна онцднь зааҗ келв.
Хальмгин хувц-хунрла болн өлг-эдлә таньлдулсн түрүн экскурьсиг Әрәсән этнографическ музейин номин көдләч, ик дамшлтта экскурсовод Марина Владиславовна Федорова кев.
80 һар тоот үзүлгдҗәх һәәхүлин тускар келхләрн арсн шалвр тәвгдсн стендас үгән эклв. Арсиг идәлҗ, эд-бод кедг эрдмдән хальмгуд йир эвтә болн чадмг бәәснә тускар эн келҗ өгв. Байн улсин арвтнр өмсдг бәәсн бүшмүдт чигн эн оньган тусхав. Мөрнә уңһна арсиг идәлҗ, эд-бод кеснә дару терүнәс уйсн бүшмүд ода күртл тер кевәрн хадһлгдснь соньн. Тиигәд энд үзүлгдсн тоотын тускар Марина Владиславовна тохнята кевәр келҗ өгв.
Мадн болхла, дәкн нег тоотын тускар келнәвидн. Нойн Тундутов һәәхүлд орулҗ өгсн нимгн сәәхн эдәс уйсн цегдгиг хәләхд чигн тааста болна. Терүг өмсч йовна гисн ямаран цогцд таалта бәәсн болх, гиҗ сангдна. Дәкәд болхла, мана өвкнрин урн һарин эрдм ямаран әвртә бәәснь бахмҗ үүдәһәд бәәв. Марина Федорован келсәр, ода тиим эд болн арс, нань чигн тоотыг олхд амр биш. Тедү дүңгә ховр эрдм тернь бәәсмн. Хальмг хувциг ямаран чигн һәәхүлд үзүлхлә, хальмг хувцн альднь болвчн әмтнә оньг авлна. Тедү дүңгә сәәхн болсн деерән, талдан келн-улсин хувцнас йилһрдгәрн, ишксн өвәрц янзарн, уйлһна шагларарн мергҗлтнриг өврәнә, гиҗ Әрәсән этнографическ музейин көдләчнр келнә.
Ода мана өвкнрин урн һарин эрдмиг үзүлгч тоот Элстд үзүлгдҗәнә. Һурвн сардан өвәрц эн һәәхүлд ирҗ, өвкнрин сойлын зөөр ямаран әвртә болҗахинь медҗ авхд сән таал учрҗана.
ХӨӨЧИН Галина
Зургудт: Номт А. Миллерин зургт тодлгдсн Теңгә цергә мүҗин хальмгуд - залус, күүкд улс болн эднә үрд цә ууҗах кем;
моднас, цаһан мөңгнәс сармта кеерүл орулҗ кесн иим савд хальмгуд цәәһән кедг бәәҗ