Эңкр эк-эцкин сурһмҗнь ончта

Мана ах үйин улсин җирһлин хаалһ адрута, күчр-күнд бәәсмн. Эдн дәәнә болн тууврин зовлң дааҗ, өрк-бүлән теҗәһәд өлсәд-харһнад үкшгон төлә бичкнәсн авн көдлсмн. Теегт өсәд-боссн хальмгуд урднь эс күцәҗ йовсн көдлмш кеһәд, олн дунд дааврта, үнн-чик седклтә, күч-көлсч улс болҗахан медүлв. Сиврт тууврт бәәсн цагтан мана аав-ээҗнрин кесгнь нүүрлгч көдләчнр болҗ, бәәрн улс дунд ик күндллһ болн тоомср олсмн.

Шидр мана редакцур Санҗин Любовь ирәд, эк-эцкнь дәәнә болн тууврин зовлңгиг дааҗ һарад, күүнә һазрт күнд көдлмш кеҗ, төрскн һазртан ирснә хөөн таңһчиннь делгрлтд тәвцән орулсна, долан үрндән чик сурһмҗ өгснә тускар келҗ өгв. Манца Отынович болн Эльзята Сайковна Басановихн Сиврт өрк-бүлән өндәлһсмн. Любовь Манцыновнан келсәр, эк-эцкнь эгл улс билә, болв эдн күүкдтән сән сурһуль өгхәр шундг бәәсмн.
Басана Манца Ростовск мүҗин Дубовск района Эрктнә күүтрт һарсмн. Энүнә бичкндк цаг зөвәр һашута болв. Эк-эцкнь хамдан удан бәәсн уга, тегәд эдниг салхла бичкн Манца кенд чигн керг уга болад һәәлгдв. Экнь дәкнәс мордхла, эцкнь бас гер авв, тегәд зурһата көвүн өнчн бичкдүдин герт тусч. Арвн хойр таднь эцкнь энүг тендәс бий талан авв. Манца эцктәһән хамдан колхозин аду хәрүлдг болв. Удл уга дән эклв, эцк көвүн хойр олна малыг хадһлхин төлә талдан һазрур тууҗ йовад немшнрин дәврлдәнд тусв. Деерәс хайсн бомбас көлгтә, эцкнь әмнәсн хаһцв. Манца хөөт эктәһән үлдшго болад, эктәһән бәәв. 1943 җилд хальмг улсиг цааҗла харһулад төрскн һазраснь нүүлһхлә, эн эктәһән болн Алексей дүүтәһән хол хаалһд һарч йовсмн. Тенд арвн зурһата Манца өрк-бүлән теҗәхин төлә күнд көдлмш кеҗ, гесндән сән хотн уга, деерән бүтн хувцн уга бәәҗ ик зовлң эдлсмн. Любовь Манцыновнан келсәр, эцкнь тер цагиг нульмсан асрулхн даңгин тодлдг бәәсмн.
Җамбинә Өлзәтә Сарпулин крайин Степновск района Сладкое селәнд (ода Яшалтан район) һарсмн. Эднә өрк-бүлд арвн негн үрн һарсмн, зуг зурһань әмд үлдҗ. Күүкн сурһулян сәәнәр сурдг, олна бәәдл-җирһлд шунмһаһар орлцдг билә. Экнь баһ-дүүвр насндан гемнәд сохрв, тегәд Өлзәтә эцкдән нөкд болад, дүүнрән арднь орҗ хәләдг билә. Дән эклхлә эцкнь, Муутл болн Ярослав ахнрнь фронтд, хортнла зөрмг кевәр дәәлдсмн. Фашистнр Сладкое селәнд күрч йовсн цагт Өлзәтә телефонистк болҗ көдлв, сөөднь болхла мана әәрмин самолетмудын төлә аэродромин тосхлтд орлцсмн. Залу улс немшнрлә дәәлдҗ йовсн цагт гертнь үлдсн күүкд улсиг, көгшдиг болн бичкдүдиг олна хортн гиһәд, хол Сиврүр күчәр туув. Эднә өрк-бүл Красноярск крайд тусв.
- Сохр экән болн дүүнрән теҗәхин төлә мана эк хот болһдг бүрдәцд көдлдг болв. Эн ааһ-сав уһадг, темс цеврлдг билә. Тегәд эн боднцгиг цеврлхләрн хальсинь икәр авад, сөөднь ирәд, гертән чандг бәәсмн. Эдн киитн шавр герт бәәдг билә, тегәд дүүтәһән болн талдан бичкдүдтә хамдан төмр хаалһд нүүрс хулхалдг бәәснә тускар экмдмн тодлдмн. Хот болһдг бүрдәцд көдлмш йир күнд билә, җалвнь чигн бичкн болад өрк-бүлән теҗәхд күнд болснас иштә экм залу күүнә хувц өмсәд, шахтд көдлдг болв. Эн бат цогц-махмудта, өндр нурһта, күдр-бадр күн билә. Һазр дор залу улсла зерглҗ күнд вагонеткс зөөһәд, экм гүҗрҗ көдлсмн. Асхнднь көдлшин хөөн эн бәәхтә әмтнә кир уһадг бәәҗ, зәрмнь өдмг, наадкснь үлү-дуту хувц-хунр өгдг билә. Тиигәд экм баһ цагтан хар көдлмш кеҗ, өрк-бүлән теҗәһәд хадһлҗ чадв. Дән төгсхлә, эцкнь фронтас бууҗ ирв, тегәд эднә җирһл невчк амрдв. Бийнь әрә әмтә бәәсн бийнь экмдн эднә өөр бәәсн хойр өнчн ээҗд нөкд болад, бәәсәрн хувалцдг бәәҗ. Тедн энүнә цаһан седклд байрлад, хальмг келәр ном умшҗ, бат эрүл-менд дурддг бәәсмн. Тер ээҗнрин йөрәл мана экиг тер һашута җилмүдт бас хәәрлсн чигн болх, - гиҗ Любовь Манцыновна келнә.
Басановихнә өрк-бүл эднәс хол биш бәәсмн, тегәд Өлзәтә Манца хойр нег-негән таньҗ-медҗ йовсмн. Баһ наста улс үүрлдг болад, дурни седкл эдниг хамцулад, 1948 җилин эклцәр эдн өркән өндәлһв. Тер җил ууһн үрн Володя һарв, эн ардасн Люба Витя хойриг дахулв. Герин эзн өрк-бүлән теҗәхәр ямаран чигн көдлмшәс әәлго көдлв, эн мод белдлһнд долан хонгтан йовдмн. Һурвн үртә өрк-бүл теҗәхд амр биш бәәсмн, тегәд эдн Ачинск балһснас хол биш бәәсн Каменка селәнүр нүүҗ һарв. Тенд эдн үкр бәрдг, һарудт боднцг тәрдг болв, тегәд невчк амр болсмн. Тенд эднә өрк-бүлд Надя күүкн һарсмн. Эн селәнд удан бәәлго эдн Ачинск балһснур нүүв, эцкнь мод белдлһнд көдлв. Тенд Вася көвүн һарсмн, зуг эн бичкндән гемин уршгар сәәһән хәәв. Хальмг улсин нериг цеврдүләд, төрскн һазрурн хәрх зөв өгхлә, эдн 1957 җилд түрүләд Ростовск мүҗд ирв. Дарунь эдн Яшалтан района «Новый мир» эдл-ахуд бәәсн элгн-садн талан одад, тенд бәәршлв. Тенд эцкнь малд көдлдг болв. Володя Люба хойр сурһульд орад, төрскн һазртан дарунь иҗлдв. Витя Надя хойр эктәһән гертән бәәв.
Төрскн һазртан нүүҗ ирснә хөөн эднә җирһл зөвәр ясрв, Эцкнь селәнә эдл-ахуд, экнь тосна заводт көдләд, өрк-бүлән теҗәдмн, Володя Люба хойр дүүнрән хәләһәд, герән ахулад, нөкд болдмн. Тер цагт хальмгуд нег-негндән дөң болад, хамдан гер тосхад, ямр нег төрт орлцдмн. Тегәд нег һазра улс Басановихнә өнр-өсклң өркд нөкд болад, эдн шавр гер тосхч авв. Баһ цагтан бийснь сурһуль сурх арһ уга болсн учрар эк-эцкнь күүкдтән сурһуль сурх, сән эрдмтә болхигн туст сән сурһмҗ өгв. Төрскн һазртан нүүҗ ирснә хөөн эднә өрк-бүлд Вася, Валера болн Валентин көвүд һарв.
Бичкнәсн авн зовлң үзснә, күнд көдлмшт көдлснә ашт эк-эцкиннь эрүл-мендин бәәдлнь дор орад, эдн дару-дарунь гемтдг болв. 1988 җилд гемин уршгар эцкнь сәәһән хәәв, күүкднь экән арднь орҗ хәләв. Өлзәтә Сайковна болхла 2001 җилд насан барв. Долан үрнь өсәд-босад, күн болад, тааста эрдмәрн көдләд, олн дунд күндтә улс болв. Дорас өсч йовдг олн ачнр-зеенрнь Басановихнә нериг өөдән бәрҗ, аав-ээҗиннь санлыг әрүнәр хадһлҗ йовна.
ДООҖАН Наталья