Ïðîëîã
Åñëè äîëãî, êàê ìèíèìóì, áîëüøå äâóõ ÷àñîâ ì÷àòüñÿ íà ìîòîöèêëå ïî âåëèêèé ñòåïè, òî ñâèñò ñóñëèêîâ, âçìàõè ãðîìàäíûõ îðëèíûõ êðûëüåâ, íåñêîí÷àåìûé âîé ñòåïíîãî âåòðà è ïðîíèçûâàþùèé çàïàõ ïîëûíè â êàêîé-òî ìîìåíò ïåðåñòàíóò ðàçëè÷àòüñÿ, ïðåâðàòÿòñÿ âî ÷òî-òî âñåïîãëîùàþùåå è ìîíîëèòíîå, è âû íà êàêèå-òî äîëè ñåêóíäû ñàìè ñòàíåòå ýòèì Íå÷òî. Ýòîé ñåêóíäû, ïîâåðüòå, õâàòèò äëÿ òîãî, ÷òîáû âû âäðóã ïî÷óâñòâîâàëè â ñåáå ÷òî-òî ñèëüíîå: ñîâåðøåííî íîâîå, íåîáû÷íîå, íåîæèäàííîå è áîëüøå íèêîãäà è íèêóäà óæå íå çàõîòåëè îòñþäà óåçæàòü.
Âåëèêèé ÷àáàí
Ìîé äðóã Ýðäíè - ñàìûé íàñòîÿùèé ÷àáàí. Óìåëûé, ñèëüíûé è îäèíîêèé. ×åëîâåê, íàñêâîçü îáäóâàåìûé ìîùíåéøèìè âåòðàìè, îïàëÿåìûé âå÷íûì ñîëíöåì Âåëèêîãî Ñèíåãî íåáà, çíàþùèé ñòåïü, êàê ñâîþ ëàäîíü, è, êàæåòñÿ, óìåþùèé äåëàòü ñâîèìè ñìóãëûìè ðóêàìè âñ¸, ÷òî óãîäíî. Äàæå, ìîæíî ñêàçàòü, õèðóðãè÷åñêèå îïåðàöèè âî âðåìÿ ðîäîâ ó îâåö. Õîòÿ, åñëè â ñòåïè âäðóã íàäóìàåò ðîæàòü êàêàÿ-íèáóäü íåäîáåæàâøàÿ äî ëå÷åáíèöû äàìà, óâåðåí, ÷àáàí è òóò íå ïîäâåä¸ò. Íåò, åñòü, êîíå÷íî, â åãî æèçíè è æåíà, è ìíîãî÷èñëåííûå ïî ñîâðåìåííûì ìåðêàì äåòè, è ïðèñóùèå òîëüêî åìó (íåïîñòèæèìûå äëÿ ìåíÿ) õîááè. Íà ñàìîì äåëå îí ñàìûé ÷òî íè íà åñòü ÷àáàí. Êîãäà Ýðäíè â 5 óòðà âñòà¸ò âìåñòå ñ æàðêèì êàëìûöêèì ñîëíöåì, â îòàðå íà÷èíàåòñÿ íàñòîÿùàÿ æèçíü: íåäàâíî îêîòèâøèåñÿ îâöû çàãîíÿþòñÿ â ñïåöèàëüíûå ñòîéëà, à îòêàçûâàþùèåñÿ êîðìèòü ñâîèõ äåò¸íûøåé íîâîèñïå÷¸ííûå ìàòåðè ïîëó÷àþò ïîðöèþ ïàëêè - è æåëàíèå òóò æå âîçíèêàåò. Óìåðøèå ïðè ðîäàõ ÿãíÿòà âûíîñÿòñÿ ñî äâîðà, áàðàíû è îâöû äåëÿòñÿ íà òîëüêî ñàìîìó Ýðäíå ïîíÿòíûå ãðóïïû, è âñÿ ýòà êàìàðèëüÿ, ÷åñòíîå ñëîâî, èç ñîòåí ãîëîâ, ÷èííî áëåÿ, íàïðàâëÿåòñÿ íà öåëûé äåíü â ñòåïü.
Âå÷åðàìè Ýðäíè ìîæåò îõîòèòüñÿ íà êîðñàêîâ, çàéöåâ è îãðîìíûõ ñòåïíûõ âîëêîâ, êîòîðûå ïîðîé íåñóò ñåðü¸çíóþ óãðîçó åãî ñòàäàì, ïî óòðàì ìîæåò ëîâèòü æèðíûõ ñóñëèêîâ, çàëèâàÿ â íîðêó íåìíîãî âîäû, ïðèêëàäûâàÿ óõî è ñëóøàÿ, ÷èõíóë âíóòðè íîðû çâåð¸ê èëè íåò? Åñëè ÷èõíóë, íàäî âûãîíÿòü è áðàòü æèâü¸ì. À, ìîæåò, ïðîñòî ðàçâåñòè êîñò¸ð èç íàðóáëåííîãî ïðåäâàðèòåëüíî êèçÿêà - è, íåñïåøíî ïîïèâàÿ äæîìáó, äóìàòü, ãëÿäÿ íà ìíîãî÷èñëåííûå çâ¸çäû êàëìûöêîãî íåáà.
Îòàðà
 ñòàäàõ Ýðäíè ÿ ñ áîëüøèì èíòåðåñîì íàáëþäàë è ñàìûé ÷òî íè íà åñòü åñòåñòâåííûé îòáîð, è íàñòîÿùèå ÷óäåñà ÷àáàíñêîãî èñêóññòâà. Ïðèðîäà, íå îáëàäàþùàÿ, î÷åâèäíî, íè ñî÷óâñòâèåì, íè íðàâñòâåííîñòüþ, íè èíûìè êà÷åñòâàìè, êîòîðûå ëþäè äî ñèõ ïîð ïûòàþòñÿ ïðèïèñûâàòü åé, ñîçäàëà æèâîòíûõ òàêèì îáðàçîì, ÷òî îíè âïîëíå ñïîñîáíû ñîâåðøàòü áåçíðàâñòâåííûå ïî íàøèì ìåðêàì ïîñòóïêè. Íåò, ÿ íå ãîâîðþ îá óáèéñòâå: ëþáîå æèâîå ñóùåñòâî è æèâ¸ò-òî ëèáî ïîòîìó, ÷òî óáèâàåò äðóãèõ æèâûõ ñóùåñòâ, ëèáî ïîòîìó, ÷òî ïèòàåòñÿ òðàâîé, íî ñàìî áóäåò â êîíöå êîíöîâ óáèòî. Íî âîò îòêàç îò ñîáñòâåííîãî ðåá¸íêà â æèâîòíîì ìèðå âûãëÿäèò, íà ìîé âçãëÿä, î÷åíü íåîáû÷íî. Ìåæäó òåì ëåãêîìûñëåííûå îñîáû èç îâå÷üåé òóñîâêè, êîòîðûõ ìû â ñåðäöàõ îáçûâàëè è êóêóøêàìè, è äàæå, ïðîñòè Íåáî, ïðîñòèòóòêàìè (õîòÿ, îâöû, ïîíÿòíîå äåëî, íå íåñóò âèíû çà òî, ÷òî îíè òàêèå), âïîëíå äîïóñêàþò ñòîëü ïîðèöàåìûå äåéñòâèÿ: è âî âðåìÿ îêîòà òî îäíà, òî äðóãàÿ îñîáü îòïèõèâàëè îò ñåáÿ íîâîðîæäåííûõ äî÷åðåé è ñûíîâåé, è áðàò âåëèêîãî ÷àáàíà Ýðäíè, ñ áîãàòûðñêèì èìåíåì Äæàíãàð, òî è äåëî ïðèâîçèë íà ìîòîöèêëå èç ñòåïè íîâîÿâëåííûõ ñèðîò, â ñòîëü ðàííèé ñðîê ïîçíàâøèõ 1-þ Áëàãîðîäíóþ èñòèíó íà ñîáñòâåííîé øêóðå. Âîò îäèí èç íèõ, íàðå÷¸ííûé ìíîþ Êîíñòàíòèíîì, çà íåîáû÷àéíóþ "ñõîæåñòü" ñ îäíèì èç ìîèõ ðóññêèõ äðóçåé.
Êîíñòàíòèí, ïðèâåç¸ííûé óòðîì èç ñòåïè íà ñòîÿíêó, âåñü äåíü ìîòàë ìîþ äóøó èñòîøíûì áëåÿíèåì è ñîñàë ïàëüöû ó âñåõ ïîïàäàâøèõñÿ åìó íàâñòðå÷ó ëþäåé. À âå÷åðîì Ýðäíè, òîëüêî åìó îäíîìó ïîíÿòíûì ñïîñîáîì íàø¸ë â ñòåïè ñðåäè ñîòåí, êàê áëèçíåöû, ïîõîæèõ îâåö òó ñàìóþ áåçíðàâñòâåííóþ ìàòü, ïðèãíàë íà ñòîÿíêó è êëàññè÷åñêèì ìåòîäîì (ïàëêîé ïî óøàì) çàñòàâèë, ÷òî íàçûâàåòñÿ, "ðîäèíó ëþáèòü" - òî åñòü èñïîëíÿòü ìàòåðèíñêèå îáÿçàííîñòè. Ñ÷àñòëèâûé Êîíñòàíòèí íàïèëñÿ âäîâîëü ìîëîêà îäóìàâøåéñÿ ìàòåðè è çàñíóë áîãàòûðñêèì ñíîì, ÷åì è óñïîêîèë ìî¸ èçáîëåâøååñÿ ïî åãî ñóäüáå ñåðäöå.
Íî íà ïðèìåðå îâå÷üåé îòàðû ìîæíî íàáëþäàòü è èíûå ïðèðîäíûå ÿâëåíèÿ, êîòîðûå ìû ïðèâûêëè ãðîìêî íàçûâàòü "íåñïðàâåäëèâîñòüþ æèçíè". Êàê âàì, íàïðèìåð, èñòîðèÿ î òîì, ÷òî ëþáÿùàÿ è èçíåìîãàþùàÿ îò âîçìîæíîñòè çàáîòèòüñÿ è ëþáèòü îâå÷üÿ ìàòü âèäèò, êàê íà ãëàçàõ ÷àõíåò è óìèðàåò å¸ ëþáèìûé è åäèíñòâåííûé íîâîðîæäåííûé ðåá¸íîê? Ìåæäó òåì â ñîñåäíåì ñòîéëå îâöà èç ãëàìóðíîé òóñîâêè "êóêóøåê" íàïðî÷ü, äàæå èç-ïîä ïàëêè Ýðäíè, îòêàçûâàåòñÿ êîðìèòü ñâîåãî ñîâåðøåííî çäîðîâîãî ÷àäóøêó? Íî è òóò âåëèêèé ÷àáàí íàõîäèò âûõîä èç ýòîé ñîâåðøåííî çàïóòàííîé è íåðàçðåøèìîé, íà âçãëÿä ïðîñòîãî ñìåðòíîãî, ïðèðîäíîé àíîìàëèè. Îí çàáèðàåò îò ëþáÿùåé ìàòåðè å¸ ïî÷èâøåãî ñûíà è íåçàìåòíî ïîäêèäûâàåò åé íà îòêîðì ñûíà áåññîâåñòíîé îâöû, "êóêóøêè". Íî ëþáÿùàÿ ìàòü, õîòü è íàõîäèòñÿ â ñîñòîÿíèè áåçóòåøíîãî ãîðÿ, îòêàçûâàåòñÿ îò ïîäêèäûøà… È òóò ÿ ñ óäèâëåíèåì âèæó, êàê âåëèêèé ÷àáàí ëîâêèìè äâèæåíèÿìè ñíèìàåò ñ ìåðòâîãî ÿãí¸íêà øêóðó (ïðè÷åì ñíèìàåò åå öåëèêîì, êàê êàêóþ-íèáóäü æåíñêóþ êîôòó) è íàäåâàåò ýòó øêóðó íà æèâîãî ÿãí¸íêà, îòêàçíèêà. È âîò ýòîò ìîëîäîé ïåðåö â ÷óæîé øêóðå ñíîâà ïîäêëàäûâàåòñÿ ê óáèòîé ãîðåì ÷óæîé ìàòåðè. Òóò ìàòü ÷óòü íå ñõîäèò ñ óìà, ïîòîìó êàê å¸ ñîçíàíèå ïîêà åùå íå íà òîì óðîâíå, ÷òîáû ïîâåðèòü â âîñêðåñåíèå: òåì íå ìåíåå îíà ñ óïîåíèåì íà÷èíàåò åãî îáëèçûâàòü è êîðìèòü. Òàê âåëèêèé ÷àáàí ïåðåõèòðèë ìàòü-ïðèðîäó.
Õîòü ÿ è àãíîñòèê, íî ïîñëå âñåõ ýòèõ ïåðåâîïëîùåíèé è âîñêðåøåíèé ïóò¸ì ïåðåîäåâàíèÿ ìíå ñðî÷íî çàõîòåëîñü ïîìîëèòüñÿ. Æàëü, â ñòåïè íåò ñîâåðøåííî íèêàêèõ ðåëèãèîçíûõ ñîîðóæåíèé (òàì è ýëåêòðè÷åñòâà-òî, ñîáñòâåííî, íåò). À Ýðäíè âûíåñ èç ïîìåùåíèÿ ãîðÿ÷èé, ñîë¸íûé ÷àé ñ ìîëîêîì - äæîìáó, çàïàëèë êèçÿ÷íûé êîñò¸ð è óñåëñÿ ñïîêîéíî ñìîòðåòü íà ñâîè êàëìûöêèå çâ¸çäû.
ß íå çíàþ, î ÷¸ì îí äóìàë òîãäà. Ìíå æå ïðèõîäèëè ìûñëè î òîì, ÷òî åñëè â ìèðå ñëó÷èòñÿ êàòàêëèçì èëè åùå ÷òî, è ëþäè çàñòðÿíóò â ïðîáêàõ, ñáåãàÿ èç ñâîèõ óäîáíûõ ìåãàïîëèñîâ, òî â æèçíè âåëèêîãî ÷àáàíà ïî÷òè íè÷åãî íå èçìåíèòñÿ. Âñ¸ òàê æå áóäóò áàðàíû è îõîòíè÷üÿ äîáû÷à - åäà, áóäåò êèçÿê - òîïëèâî, è òàêèìè æå, ïî êðàéíåé ìåðå, íà êàêîé-òî ñðîê îñòàíóòñÿ çâ¸çäû, êîòîðûå ÷àáàíó ìèëåå ëþáîãî ýêðàíà äà ìîíèòîðà. Îòíîñèòåëüíàÿ çåìíàÿ íèðâàíà Ýðäíè, êàê è ïîäîáàåò åé, íàäåëåíà êà÷åñòâàìè óäîâëåòâîð¸ííîñòè è ïîñòîÿíñòâà.
Õðàíèòåëü ×èëãèðà
Êàëìûê Äèìà Øàðàåâ - âñåìèðíî èçâåñòíûé èñïîëíèòåëü íàðîäíûõ ïåñåí è íàöèîíàëüíîãî ýïîñà "Äæàíãàð". Âñåâåäóùèé ßíäåêñ ïðåêðàñíî çíàåò ýòè èìÿ è ôàìèëèþ è âûäà¸ò æàæäóùèì, áåç ïðåóâåëè÷åíèÿ, ñîòíè àóäèî-âèäåî-ôîòî è ñòàòüè ïðî Äèìó, à òàêæå åãî èíòåðâüþ. Íî ãäå ýòîò ãëàìóð èçâåñòíîñòè, ãäå äîðîãîé ïàðôþì è íåìíîãî íàäìåííûé, êàê áû óñòàâøèé îò ëþäñêîãî âíèìàíèÿ è ñëàâû, âçãëÿä? À ýòîãî âñåãî ïðîñòî-íàïðîñòî íåò. È âîò Äèìà, ïðåäïî÷èòàþùèé ðîäíîå ñòåïíîå ñåëî ×èëãèð ãîðîäàì è âåñÿì, âåç¸ò ìåíÿ íà ñâîåé âèäàâøåé âèäû "Íèâå" ïî ðîäíîé çåìëå. Òî ðàññêàçûâàÿ èñòîðèè ïðî âîëêà, êîòîðûé çàðåçàë óæå íåñêîëüêî îâåö èç ïîãîëîâüÿ, íî êîòîðîãî òàê è íå óäà¸òñÿ ïîéìàòü, òî ïðî ñòåïíîå îçåðî, ðàñêèíóâøååñÿ ïðÿìî íàïðîòèâ íàñ, èëè ïî¸ò ïåñíþ ïðî ÷àé, êîòîðûé ñâàðèëà ìàìà.
Åñòü â ×èëãèðå äåðåâÿííûé äîì, ïàìÿòíûé òåì, ÷òî èìåííî çäåñü ïðîõîäèë â íà÷àëå âåêà íàðîäíûé ñúåçä, è åñòü áóääèéñêèé ñóáóðãàí, êîòîðûé Äèìà ïî÷òèòåëüíî îáõîäèò 3 ðàçà. Åùå åñòü ñïåöèàëüíûé êàìåíü - ïîäàðîê îò ëàì Áóðÿòèè. Êîãäà ðàññêàçûâàþò, ÷òî âîçëå íåãî ïåðèîäè÷åñêè ïðîèñõîäÿò èñöåëåíèÿ, ÿ îõîòíî âåðþ è ïîíèìàþ, ÷òî âñå "æèâûå" ðåëèãèè íà ñàìîì äåëå "ðàáîòàþò". Ïî êðàéíåé ìåðå, íà íàøåì - çåìíîì óðîâíå. Åùå â ñåëå åñòü êëóá, êóäà õðàíèòåëü ×èëãèðà Äèìà, ïðèìåíèâ òàëàíò è ñèëó óáåæäåíèÿ, çàìàíèë ïðåêðàñíîãî ãîðîäñêîãî õîðåîãðàôà. Êëóá áóêâàëüíî îæèë, è ñåëüñêèå äåòè, ñ âèäèìûì óäîâîëüñòâèåì òàíöóÿ, ïðèâåòñòâîâàëè íàñ ñ âåëèêèì ÷àáàíîì è Äèìîé, êîòîðûé è óñòðîèë ýòó ñåëüñêóþ ýêñêóðñèþ.
Îäíà ìîÿ çíàêîìàÿ - ïðåêðàñíûé ïðàêòèêóþùèé ïñèõîëîã. Èìåííî îò íå¸ ÿ íàó÷èëñÿ õîòÿ áû øàïî÷íî ïîíèìàòü ÷åëîâåêà, èçó÷àÿ åãî ñòðàíèöó â ñîöèàëüíîé ñåòè. Íà ñòðàíèöå âåëèêîãî äæàíãàð÷è è õðàíèòåëÿ ×èëãèðà ÿ íå íàø¸ë íè îäíîé ôîòîãðàôèè è íàäïèñè, èëè äàæå âèäåîçàïèñè, êîòîðàÿ êàê-òî íàìåêíóëà áû ìíå î êàêîé-òî ãîðäûíå èëè ñàìîëþáîâàíèè. Âîò Äìèòðèé Øàðàåâ ñòîèò â ñïîðòèâíûõ øòàíàõ â ðîäíîì ñåëå, âîò îí ïîäñòðèãàåò îâöó èç ñâîåé îòàðû. À âîò ìàëåíüêàÿ äåâî÷êà, íà ëå÷åíèå êîòîðîé ñîáèðàþò äåíüãè. Ïîæàëóé, âñ¸. ×åñòíî ãîâîðÿ, õîðîøî áûòü ïðèÿòíî óäèâë¸ííûì.
Âåëèêèé äæàíãàð÷è ïåë íàì ïåñíè öåëûé âå÷åð è ÷àñòü íî÷è - ïåë, ÷òî íàçûâàåòñÿ, îò äóøè è ïî ïîëíîé: õîòÿ ñëóøàòåëè ìû, ìÿãêî ãîâîðÿ, íåèìåíèòûå, è áûëî íàñ âñåãî-òî, òðîå… Íî, âèäèìî, íå ýòî ÷åëîâåêó âàæíî - äà, ñêîðåå âñåãî, ñîâñåì íå ýòî.
Íèðâàíà íà ñåêóíäî÷êó
Îäíàæäû âå÷åðîì, ãëÿäÿ â âàøè ÷åñòíûå ãîëóáûå ãëàçà, âåëèêèé ÷àáàí ìîæåò ñìèëîñòèâèòüñÿ è, ïîïèâàÿ äæîìáó, îòïðàâèòü âàñ çàãîíÿòü ñòàäî íà çàïàä, ïðÿìî íà çàõîäÿùåå ñîëíöå. Âû, êîíå÷íî, ñ ðàäîñòüþ ñîãëàñèòåñü, è, íàäåâ íàñïåõ ïîâåðõ ôóòáîëêè ÷òî-òî ò¸ïëîå íà âå÷åð, çàâåäåòå âûäàííûé âàì êèòàéñêèé ìîòîöèêë. Îí, ðû÷à, ïîíåñ¸ò âàñ â ñòîðîíó âîäîïîÿ, è òàì, îòãîíÿÿ ñòàäî íà íîâûå ìåñòà, âû áóäåòå ãðåìåòü ïîãðåìóøêîé èç áàíîê: òî ãîíÿ áàðàíîâ íà ìîòîöèêëå, òî ñëåçàÿ ñ íåãî è ïåðåõîäÿ íà ñìåøíóþ ÷åëîâå÷åñêóþ ðûñü, âûäàþùóþ â âàñ ãîðîäñêîãî ÷åëîâåêà. Òî ñíîâà çàïðûãèâàÿ íà ìîòîöèêë è ðûêàÿ ìîòîðîì, ñòðàøíî ñâåðêàÿ ãëàçàìè, áóäåòå ïîíóêàòü ñòàäî, ÷óâñòâóÿ, ÷òî óæå âñïîòåëè îò óñåðäèÿ. È, íàêîíåö, óâèäåâ, ÷òî êàëìûöêîå ñîëíöå ñêîðî ñÿäåò è ñèëüíî ñòåìíååò â ñòåïè, âû, ãîðîäñêîé îëåíü, áåç íàâèãàòîðà - íå íàéäåòå îáðàòíîé äîðîãè. Âîò òîãäà âû ïðûãíèòå íà ìîòîöèêë è ïîì÷èòåñü îïàñëèâî ê ñòîÿíêå, ãäå âåëèêèé ÷àáàí óæå ðàçæ¸ã îãîíü è äåðæèò â ðóêàõ ñâîèõ ïèàëó ñ ñîë¸íûì ìîëî÷íûì ÷àåì.
…È òóò ïðîèçîéä¸ò íå÷òî òàêîå, ÷òî çàñòàâèò âàñ ïëþíóòü íà îïàñíîñòè íî÷íûõ òðîï è äàæå íà óþò êîñòðà. Âû çàãëóøèòå ìîòîð è ëÿæåòå íà áðîøåííóþ êóðòêó, è ñâåðõó áóäåò - Âåëèêîå Ñèíåå íåáî, à ïîä âàìè - òåïëàÿ â êàëìûöêîì àïðåëå Çåìëÿ. À ñî âñåõ ñòîðîí - ëèøü ñîòíè êèëîìåòðîâ ïóñòîòû, áåç äåðåâüåâ, ñòðîåíèé è äàæå êóñòîâ. È âîò â ýòîì ïðîñòîðå, ñðåäè ýòîé âîëè, áûòü ìîæåò, âû âäðóã ïî÷óâñòâóåòå èñòèííóþ è íåçíàêîìóþ äîñåëå ñâîáîäó, êîòîðàÿ ïðèòàèëàñü è æèâ¸ò ãäå-òî ãëóáîêî âíóòðè âàñ, è âû ïîéì¸òå, ÷òî áîëüøå íè÷åãî óæå è íå íàäî. È íè÷åãî íå ñòîÿò âàøè òðåâîãè, áåñïîêîéñòâà è âàøè æåëàíèÿ. Íà ñåêóíäó, áûòü ìîæåò, äàæå íà å¸ äîëþ, âû è ñàìè ñòàíåòå ÷àñòüþ ýòîé ìîãó÷åé ñòåïè, íèêóäà íåñïåøàùåé è íè÷åãî óæå íåæåëàþùåé.
Âû, íàêîíåö, ñòàíåòå, ñàìèì ñîáîé! Õîòÿ áû íà íåñêîëüêî ìèíóò èëè äàæå ñåêóíä. Èíîãäà ýòî ãîðàçäî áîëüøå, ÷åì ÷àñû, ìåñÿöû èëè äàæå öåëûå ãîäû.
Ñåðãåé ÇÓÁÀÐÅÂ

"Åñëè çíàåøü î ïðîâåäåíèè Îãíåííîé ïóäæè ðÿäîì ñ ìåñòîì, ãäå òû æèâåøü, îáÿçàòåëüíî ïîñåòè ýòîò îáðÿä. Ýòî è êðàñî÷íî, è èíòåðåñíî, è ÷ðåçâû÷àéíî ïîëåçíî, åñëè, êîíå÷íî, õîòü íåìíîãî âåðèøü â êàðìó", - òàê íàïóòñòâîâàë ìåíÿ îäèí äîáðûé òîâàðèù, óçíàâ, ÷òî â ï. Öàãàí-Íóð Îêòÿáðüñêîãî ðàéîíà ñîñòîèòñÿ ðèòóàë "Äæèíñåã". Îáðÿä ïðîâîäèòñÿ äëÿ î÷èùåíèÿ îò êàðìè÷åñêèõ ïðåïÿòñòâèé, õðîíè÷åñêèõ áîëåçíåé, ïîð÷è, îí ñîñòîÿëñÿ â òðåòüåé äåêàäå ìèíóâøåãî îêòÿáðÿ.

Ðîâíî äâàäöàòü ëåò íàçàä ã.Ýëèñòà ïðîñëàâèëàñü â êà÷åñòâå øàõìàòíîé ñòîëèöû Ðîññèè è ìèðà, è ñ òåõ ïîð ýòî çâàíèå ñîïðîâîæäàåò ñòåïíóþ æåì÷óæèíó. Îëèìïèàäû ïî øàõìàòàì ó íàñ áîëüøå íå ïðîâîäèëèñü, íî ïåðèîäè÷åñêè ïðîõîäÿò ìíîãèå äðóãèå âàæíûå äëÿ äàííîãî âèäà ñïîðòà ìåðîïðèÿòèÿ. Òàê, íåäàâíî â Ñèòè ÷åññ õîëëå ïðîøåë Âñåðîññèéñêèé ñòóäåí÷åñêèé òóðíèð ïî øàõìàòàì.
Ýòî óæå âòîðîé ïîäîáíûé òóðíèð. Íà ýòîò ðàç â í¸ì ïðèíÿëè ó÷àñòèå 21 êîìàíäà èç ðàçíûõ ðåãèîíîâ ñòðàíû. Øàõìàòíûå áàòàëèè äëèëèñü ÷åòûðå äîëãèõ äíÿ. Ó÷àñòíèêè èñïûòàëè ñâîè çíàíèÿ è ñïîñîáíîñòè â áûñòðûõ øàõìàòàõ. Èãðîêàì äàâàëîñü ïî 25 ìèíóò íà ïàðòèþ. Ïî èòîãàì òóðíèðà ïîáåäèòåëÿìè ñòàëè ïðåäñòàâèòåëè êîìàíäû Þæíîãî ôåäåðàëüíîãî óíèâåðñèòåòà èç ã.Ðîñòîâ-íà-Äîíó. Ðîñòîâ÷àíå, êñòàòè, áûëè ôàâîðèòàìè ñîðåâíîâàíèé, âåäü èìåííî îíè îäåðæàëè ïîáåäó â ïðîøëîì ãîäó.
Êàëìûöêèé ãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò âûñòàâèë íà ñîðåâíîâàíèÿ ñðàçó äâå êîìàíäû. Ó÷àñòíèêè ïåðâîé êîìàíäû: Àëäàð Èíäæèåâ, Áîñõàìäæè Êàðòàåâ è Ëàíà Ìàíäæèåâà íà÷àëè ñ ïîáåäû íàä êîìàíäîé èç Ïåòðîçàâîäñêîãî ãîñóíèâåðñèòåòà. Íî, ê ñîæàëåíèþ, íå âñå ïðîòèâíèêè îêàçàëèñü ïî çóáàì êàëìûöêèì ñòóäåíòàì è îíè çàíÿëè ïî÷¸òíîå 5-å ìåñòî. Âòîðàÿ êîìàíäà ÊàëìÃÓ â ñîñòàâå Âèêòîðà Ìàçàíîâà, Öåðåíà Îâàíîâà è Ýëüçàòû Øàíê÷èåâîé çàíÿëà ëèøü 16-å ìåñòî.
Êðîìå êîìàíäíûõ ñîðåâíîâàíèé, èòîãè ïîäâîäèëè è â ëè÷íîì çà÷¸òå. Íà ïåðâîé äîñêå, êàê è îæèäàëîñü, ÷åìïèîíîì ñòàë Åâãåíèé Ïîëîñèí èç ã.×åëÿáèíñêà. Ýòî ñàìûé ðåéòèíãîâûé øàõìàòèñò, ó íåãî â àêòèâå 6 î÷êîâ. Òàêæå 6 î÷êîâ ó Àëåêñàíäðà ×åðíÿâñêîãî èç Ðîñòîâà. Íî îí çàíÿë 2-å ìåñòî, òàê êàê óñòóïèë ïî äîïîëíèòåëüíûì ïîêàçàòåëÿì. Íà òðåòüåì ìåñòå îêàçàëñÿ Àíäðåé Óëüåâ èç Âîëãîãðàäñêîãî ÃÒÓ. Íàø Àëäàð Èíäæèåâ ñòàë äåâÿòûì. Íà âòîðîé äîñêå ïåðâåíñòâîâàë Íèêîëàé Ïàâëîâ èç Ðîñòîâñêîãî ÞÔÓ, ó íåãî 6,5 î÷êà. Ãàìëåò Åðàìÿí èç Ñàðàòîâñêîãî ÃÒÓ ñòàë âòîðûì, à Íèêèòà Êàçàíöåâ èç ×åëÿáèíñêîãî ãîñóíèâåðñèòåòà - òðåòüèì. Áîñõàìäæè Êàðòàåâ - íà 15-ì ìåñòå. Íà òðåòüåé äîñêå ïîáåäèëà Âèîëåòòà Øíàéäåð èç ×åëÿáèíñêà - 6,5 î÷êà. Íàøà Ëàíà Ìàíäæèåâà èç ÊàëìÃÓ-1 çàâîåâàëà ñåðåáðÿíóþ ìåäàëü, èìåÿ â ñâîåì àêòèâå 6 î÷êîâ. Áðîíçà ó ßíû Êèì èç ÞÔÓ.
Ñàíäæè ÀËÅÊÑÅÅÂ

Íåäàâíî â Ýëèñòå ïðîøëè XIII Âñåðîññèéñêèå ñîðåâíîâàíèÿ ïàìÿòè çàñëóæåííîãî òðåíåðà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè è Ðåñïóáëèêè Òàäæèêèñòàí Öåðåíà Ñàíäæååâè÷à Áàëçàíîâà. Ýòîò òóðíèð, ãäå ïîáåäèòåëÿì ïðèñóæäàþò çâàíèÿ êàíäèäàòà â ìàñòåðà ñïîðòà, ïðîøåë â Êàëìûêèè óæå â 13-é ðàç. Ïåðåä îòêðûòèåì òóðíèðà ðóêîâîäèòåëü Ôåäåðàöèè áîêñà Êàëìûêèè Àíàòîëèé Ñàíãàäæèåâ îòìåòèë ïîëîæèòåëüíóþ äèíàìèêó áîêñåðîâ-ó÷àñòíèêîâ, ïðåäñòàâëÿâøèõ íàøó ðåñïóáëèêó. Ïî åãî ñëîâàì, â ýòîì ãîäó èõ â äâà ðàçà áîëüøå, íåæåëè â ïðîøëîì: 39 àòëåòîâ áûëî ïðåäñòàâëåíî èç Êàëìûêèè. Ãëàâíûé ñóäüÿ ñîðåâíîâàíèé Àëåêñàíäð Øåâ÷åíêî, åæåãîäíî âîçãëàâëÿþùèé ñóäåéñêóþ êîëëåãèþ ñ ïåðâîãî ãîäà ñîðåâíîâàíèÿ òàêæå çàìåòèë, ÷òî íà ïðîòÿæåíèè âñåõ 13-òè ëåò, íà äàííîì òóðíèðå íå áûëî àïåëëÿöèé è ñïîðíûõ ìîìåíòîâ.  ýòîì ãîäó âñå òàêæå îáîøëîñü áåç ýêñöåññîâ.
 ýòîì ãîäó íà òóðíèðå áîêñèðîâàëè 103 ñïîðòñìåíà èç 9 ðåãèîíîâ ñòðàíû. "ß íàáëþäàþ çà ðàçâèòèåì áîêñà â ðåñïóáëèêå è ñòðàíå, âèæó, êàê ðàñòåò óðîâåíü è ïðåñòèæ òóðíèðà è ìîãó çàâåðèòü, ÷òî åæåãîäíî íà ýòîò òóðíèð â Êàëìûêèþ ïðèåçæàþò ñèëüíûå áîêñåðû, ïîêàçûâàþùèå êðàñèâûå áîè. Îòäåëüíî õî÷åòñÿ îòìåòèòü ðàáîòó, ïðîâîäèìóþ êàëìûöêîé Ôåäåðàöèåé áîêñà ïî ïîïóëÿðèçàöèè ýòîãî âèäà ñïîðòà â ðåñïóáëèêå. Òîëüêî çà ïîñëåäíèé ãîä áûëî ñäåëàíî î÷åíü ìíîãîå", - ïîäåëèëñÿ À.Øåâ÷åíêî.
Ïîìèìî çðåëèùíûõ áîåâ, êîòîðûå äåìîíñòðèðóþò ó÷àñòíèêè, êàæäûé ãîä îðãàíèçàòîðû òóðíèðà ñòàðàþòñÿ âñå áîëüøå ðàññêàçàòü î ëåãåíäàðíîì òðåíåðå. Åñëè â ïðîøëîì ãîäó áûëà èçäàíà êíèãà "Ïîáåäà êàê çàâåò îòöà", òî â ýòîì - âñå æåëàþùèå èìåëè âîçìîæíîñòü ïîñìîòðåòü ôèëüì "Ïðîôåññèÿ - êàëìûê". "Ýòîò ÷åëîâåê äî ñèõ ïîð ÿâëÿåòñÿ ïðèìåðîì äëÿ ïîäðàæàíèÿ íå òîëüêî â ñïîðòèâíîé ñôåðå, íî è äëÿ ëþáîãî äàëåêîãî îò áîêñà ÷åëîâåêà", - ñ÷èòàåò Àíàòîëèé Ñàíãàäæèåâ.
Êðîìå òîãî, â ðàìêàõ òóðíèðà íà ïëîùàäêå "Îéðàò Àðåíà" ïðîøëà îòêðûòàÿ òðåíèðîâêà ïî áîêñó ïîä ðóêîâîäñòâîì ìàñòåðà ñïîðòà Ðîññèè, ìíîãîêðàòíîãî ïðèçåðà è ïîáåäèòåëÿ âñåðîññèéñêèõ è ìåæäóíàðîäíûõ ñîðåâíîâàíèé ×èíãèçà Íàòûðîâà.
Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî êîìàíäà èç Êàëìûêèè áûëà ïðåäñòàâëåíà â áîëüøîì êîëè÷åñòâå, ê ñîæàëåíèþ, íå âñåì óäàëîñü îäåðæàòü ïîáåäó è ïîäíÿòüñÿ íà ïüåäåñòàë ïî÷åòà. Òåì íå ìåíåå, êîïèëêà êàëìûöêîé ñáîðíîé ïî áîêñó ïîïîëíèëàñü 6-þ çîëîòûìè ìåäàëÿìè. Ýðåíöåí Àþøîâ, Äàíèëà Ñêâîðöîâ, Àëåêñåé Ìàëóíîâ, Áàéð Êàðäîíîâ, Ìåðãåí Áóâàåâ è Ðàìèç Àêèïîâ - èìåíà ïîáåäèòåëåé Âñåðîññèéñêîãî òóðíèðà ïî áîêñó. Âñå ïîáåäèòåëè è ïðèçåðû áûëè íàãðàæäåíû ãðàìîòàìè, ìåäàëÿìè è ïàìÿòíûìè ïîäàðêàìè. Êðîìå òîãî, ïî èòîãàì ñîðåâíîâàíèÿ Áàéð Êàðäîíîâ áûë ïðèçíàí ëó÷øèì áîêñåðîì òóðíèðà, à Àëåêñåé Ìàëóíîâ çà ïðîäåìîíñòðèðîâàííóþ òåõíèêó, êîòîðàÿ, ïî ìíåíèþ ýêñïåðòîâ, áûëà ëó÷øåé, ïîëó÷èë ñåðòèôèêàò íà áåñïëàòíûå êóðñû ïî âîæäåíèþ àâòîìîáèëÿ îò ÄÎÑÀÀÔ ïî ÐÊ.
Äàíà ÄÀÍÈËÎÂÀ

Íåäàâíî â Ýëèñòå ïðîøëè XIII Âñåðîññèéñêèå ñîðåâíîâàíèÿ ïàìÿòè çàñëóæåííîãî òðåíåðà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè è Ðåñïóáëèêè Òàäæèêèñòàí Öåðåíà Ñàíäæååâè÷à Áàëçàíîâà. Ýòîò òóðíèð, ãäå ïîáåäèòåëÿì ïðèñóæäàþò çâàíèÿ êàíäèäàòà â ìàñòåðà ñïîðòà, ïðîøåë â Êàëìûêèè óæå â 13-é ðàç. Ïåðåä îòêðûòèåì òóðíèðà ðóêîâîäèòåëü Ôåäåðàöèè áîêñà Êàëìûêèè Àíàòîëèé Ñàíãàäæèåâ îòìåòèë ïîëîæèòåëüíóþ äèíàìèêó áîêñåðîâ-ó÷àñòíèêîâ, ïðåäñòàâëÿâøèõ íàøó ðåñïóáëèêó. Ïî åãî ñëîâàì, â ýòîì ãîäó èõ â äâà ðàçà áîëüøå, íåæåëè â ïðîøëîì: 39 àòëåòîâ áûëî ïðåäñòàâëåíî èç Êàëìûêèè. Ãëàâíûé ñóäüÿ ñîðåâíîâàíèé Àëåêñàíäð Øåâ÷åíêî, åæåãîäíî âîçãëàâëÿþùèé ñóäåéñêóþ êîëëåãèþ ñ ïåðâîãî ãîäà ñîðåâíîâàíèÿ òàêæå çàìåòèë, ÷òî íà ïðîòÿæåíèè âñåõ 13-òè ëåò, íà äàííîì òóðíèðå íå áûëî àïåëëÿöèé è ñïîðíûõ ìîìåíòîâ.  ýòîì ãîäó âñå òàêæå îáîøëîñü áåç ýêñöåññîâ.
 ýòîì ãîäó íà òóðíèðå áîêñèðîâàëè 103 ñïîðòñìåíà èç 9 ðåãèîíîâ ñòðàíû. "ß íàáëþäàþ çà ðàçâèòèåì áîêñà â ðåñïóáëèêå è ñòðàíå, âèæó, êàê ðàñòåò óðîâåíü è ïðåñòèæ òóðíèðà è ìîãó çàâåðèòü, ÷òî åæåãîäíî íà ýòîò òóðíèð â Êàëìûêèþ ïðèåçæàþò ñèëüíûå áîêñåðû, ïîêàçûâàþùèå êðàñèâûå áîè. Îòäåëüíî õî÷åòñÿ îòìåòèòü ðàáîòó, ïðîâîäèìóþ êàëìûöêîé Ôåäåðàöèåé áîêñà ïî ïîïóëÿðèçàöèè ýòîãî âèäà ñïîðòà â ðåñïóáëèêå. Òîëüêî çà ïîñëåäíèé ãîä áûëî ñäåëàíî î÷åíü ìíîãîå", - ïîäåëèëñÿ À.Øåâ÷åíêî.
Ïîìèìî çðåëèùíûõ áîåâ, êîòîðûå äåìîíñòðèðóþò ó÷àñòíèêè, êàæäûé ãîä îðãàíèçàòîðû òóðíèðà ñòàðàþòñÿ âñå áîëüøå ðàññêàçàòü î ëåãåíäàðíîì òðåíåðå. Åñëè â ïðîøëîì ãîäó áûëà èçäàíà êíèãà "Ïîáåäà êàê çàâåò îòöà", òî â ýòîì - âñå æåëàþùèå èìåëè âîçìîæíîñòü ïîñìîòðåòü ôèëüì "Ïðîôåññèÿ - êàëìûê". "Ýòîò ÷åëîâåê äî ñèõ ïîð ÿâëÿåòñÿ ïðèìåðîì äëÿ ïîäðàæàíèÿ íå òîëüêî â ñïîðòèâíîé ñôåðå, íî è äëÿ ëþáîãî äàëåêîãî îò áîêñà ÷åëîâåêà", - ñ÷èòàåò Àíàòîëèé Ñàíãàäæèåâ.
Êðîìå òîãî, â ðàìêàõ òóðíèðà íà ïëîùàäêå "Îéðàò Àðåíà" ïðîøëà îòêðûòàÿ òðåíèðîâêà ïî áîêñó ïîä ðóêîâîäñòâîì ìàñòåðà ñïîðòà Ðîññèè, ìíîãîêðàòíîãî ïðèçåðà è ïîáåäèòåëÿ âñåðîññèéñêèõ è ìåæäóíàðîäíûõ ñîðåâíîâàíèé ×èíãèçà Íàòûðîâà.
Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî êîìàíäà èç Êàëìûêèè áûëà ïðåäñòàâëåíà â áîëüøîì êîëè÷åñòâå, ê ñîæàëåíèþ, íå âñåì óäàëîñü îäåðæàòü ïîáåäó è ïîäíÿòüñÿ íà ïüåäåñòàë ïî÷åòà. Òåì íå ìåíåå, êîïèëêà êàëìûöêîé ñáîðíîé ïî áîêñó ïîïîëíèëàñü 6-þ çîëîòûìè ìåäàëÿìè. Ýðåíöåí Àþøîâ, Äàíèëà Ñêâîðöîâ, Àëåêñåé Ìàëóíîâ, Áàéð Êàðäîíîâ, Ìåðãåí Áóâàåâ è Ðàìèç Àêèïîâ - èìåíà ïîáåäèòåëåé Âñåðîññèéñêîãî òóðíèðà ïî áîêñó. Âñå ïîáåäèòåëè è ïðèçåðû áûëè íàãðàæäåíû ãðàìîòàìè, ìåäàëÿìè è ïàìÿòíûìè ïîäàðêàìè. Êðîìå òîãî, ïî èòîãàì ñîðåâíîâàíèÿ Áàéð Êàðäîíîâ áûë ïðèçíàí ëó÷øèì áîêñåðîì òóðíèðà, à Àëåêñåé Ìàëóíîâ çà ïðîäåìîíñòðèðîâàííóþ òåõíèêó, êîòîðàÿ, ïî ìíåíèþ ýêñïåðòîâ, áûëà ëó÷øåé, ïîëó÷èë ñåðòèôèêàò íà áåñïëàòíûå êóðñû ïî âîæäåíèþ àâòîìîáèëÿ îò ÄÎÑÀÀÔ ïî ÐÊ.
Äàíà ÄÀÍÈËÎÂÀ

7 íîÿáðÿ ôðîíòîâèê, ó÷àñòíèê ãåðîè÷åñêîãî Ñòàëèíãðàäñêîãî ñðàæåíèÿ, ÿøêóëÿíèí Äîðäæè-Ãàðÿ Áè÷à÷èåâ, ìîã áû ïðàçäíîâàòü ñ äî÷åðüìè è ñûíîì, âíóêàìè è ïðàâíóêàìè ñâîé 100-ëåòíèé þáèëåé.  Ýëèñòå, ßøêóëå èëè Ãàøóíñêîì îíè íàêðûëè áû áîëüøîé ïðàçäíè÷íûé ñòîë, ÷òîáû çà íèì ìîãëè âñå óìåñòèòüñÿ - ðîäíûå, áëèçêèå è äðóçüÿ, êîòîðûå îáÿçàòåëüíî ïðèøëè áû ïîçäðàâèòü õðàáðîãî âîèíà, ñïîñîáíîãî ðóêîâîäèòåëÿ è ñïåöèàëèñòà ñ âåëèêèì þáèëååì. Íî ôðîíòîâûå ðàíû, òðóäíûå ãîäû ñèáèðñêîé ññûëêè íå äàëè Äîðäæè-Ãàðÿ Áàäìàåâè÷ó äîæèòü äî ñëàâíîãî þáèëåÿ.
Äîðäæè-Ãàðÿ ðîäèëñÿ 7 íîÿáðÿ 1918 ãîäà, ðîâíî ÷åðåç ãîä ïîñëå Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè â ñåëå ßøêóëü. Âðåìÿ áûëî òÿæåëîå, âñÿ ïðåæíÿÿ æèçíü ðóøèëàñü, íà÷àëàñü ãðàæäàíñêàÿ âîéíà, êîòîðàÿ ïðèíåñëà ãèáåëü è îïóñòîøåíèå â êàëìûöêèå ñòåïè. Íî Äîðäæè-Ãàðÿ âûðîñ òðóäîëþáèâûì, òÿíóùèìñÿ ê çíàíèÿì ïàðíåì. Ïî ïðèìåðó ñòàðøèõ òîâàðèùåé, îí õîòåë ðàáîòàòü â ñåëüñêîì õîçÿéñòâå, ïðèíîñèòü ïîëüçó ðîäèíå. Ïîýòîìó áûë î÷åíü ðàä, êîãäà ïîñëå ñåìèëåòêè ïîñòóïèë â Áàøàíòèíñêèé ñîâõîç-òåõíèêóì. Ãîäû ó÷åáû ïðîëåòåëè áûñòðî, Äîðäæè-Ãàðÿ ñòàë äèïëîìèðîâàííûì çîîòåõíèêîì.
Íî ïîðàáîòàòü ïî ñïåöèàëüíîñòè Äîðäæè-Ãàðÿ Áàäìàåâè÷ ñìîã òîëüêî ïîñëå âîéíû.  1940 ãîäó åãî ïðèçâàëè íà ñðî÷íóþ ñëóæáó, îí ïîïàë â âîåííóþ ÷àñòü â Áåëîðóññèþ. Íàø ìîëîäîé ñìåòëèâûé çåìëÿê ñìîã áûñòðî ñîðèåíòèðîâàòüñÿ â íîâîé îáñòàíîâêå, íå óïóñêàë íè îäíîãî ñëîâà êîìàíäèðà, ñòàðàëñÿ ñòàòü õîðîøèì áîéöîì, ïîòîìó ÷òî âðåìÿ áûëî òðåâîæíîå.  Åâðîïå ïîäíèìàë ãîëîâó ôàøèçì. Äîðäæè -Ãàðÿ êàê áóäòî ïðåä÷óâñòâîâàë, ÷òî ìîæåò ãðÿíóòü âîéíà, è åìó ìîãóò ïîíàäîáèòüñÿ íîâûå çíàíèÿ, ÷òîáû ÷óâñòâîâàòü ñåáÿ óâåðåííî â áîþ.
Êàê îòëè÷íèêà âîåííî-ïîëèòè÷åñêîé ïîäãîòîâêè åãî íàïðàâèëè íà 16-ìåñÿ÷íûå êóðñû â Ìèíñêîå òàíêîâîå ó÷èëèùå èìåíè Ì.Êàëèíèíà. Ó÷èëèùå Äîðäæè-Ãàðÿ îêîí÷èë â 1942 ãîäó â ãîðîäå Óëüÿíîâñêå, åìó ïðèñâîèëè çâàíèå ëåéòåíàíòà. Ïåðâîå áîåâîå êðåùåíèå îí ïðèíÿë íà Ñòàëèíãðàäñêîì ôðîíòå. Çàòåì áûëè ñðàæåíèÿ â ñîñòàâå Áðÿíñêîãî, Öåíòðàëüíîãî è 1-ãî Áåëîðóññêîãî ôðîíòîâ. È âåçäå êîìàíäèð îòâàæíîãî ýêèïàæà "Ò-34" Áè÷à÷èåâ ïîêàçûâàë ïðèìåð âîèíñêîé ñìåêàëêè, íàõîä÷èâîñòè è õðàáðîñòè. Çíàìåíèòûé òàíê íèêîãäà íå ïîäâîäèë åãî â áîþ. Áûë òÿæåëî ðàíåí, íî ñðàçó æå ïîñëå ãîñïèòàëÿ âåðíóëñÿ íà ïåðåäîâóþ.
Çà ìóæåñòâî è ãåðîèçì, ïðîÿâëåííûå â ãîäû âîéíû, Äîðäæè-Ãàðÿ Áàäìàåâè÷ íàãðàæäåí ìíîãèìè áîåâûìè îðäåíàìè è ìåäàëÿìè. Ñàìûå äîðîãèå ñðåäè íèõ - ìåäàëü çà "Ïîáåäó íàä Ãåðìàíèåé" è îðäåí Êðàñíîé Çâåçäû. Âîò ÷òî ïèøåò êîìàíäèð 326-ãî òàíêîâîãî áàòàëüîíà ãâàðäèè ìàéîð Â. Òóðâîñêèé â íàãðàäíîì ëèñòå: " Îòâàæíî äåéñòâîâàë â áîþ êîìàíäèð òàíêà ìëàäøèé ëåéòåíàíò Äîðäæ-Ãàðÿ Áè÷à÷èåâ. Íàõîäÿñü ïîñòîÿííî âïåðåäè, äåéñòâîâàë â ñîñòàâå ðàçâåäêè, áåññòðàøíî íàâÿçûâàë áîé âðàãó, òåì ñàìûì âûÿâëÿÿ ìîùü è ðàçìåùåíèå îãíåâûõ òî÷åê ïðîòèâíèêà.
Ïðè íàñòóïëåíèè íà äåðåâíþ Áåðåçêè 27. 09. 1943 ãîäà áàòàëüîí áûë âñòðå÷åí ñèëüíûì àðòîãíåì. Òîâàðèù Áè÷à÷èåâ è íà ýòîò ðàç äåéñòâîâàë â ñîñòàâå ðàçâåäêè. Ðåøèòåëüíî è ñìåëî ïîâåë îí ñâîé òàíê íà óêðåïëåííóþ ëèíèþ, âûçûâàÿ íà ñåáÿ âñþ ìîùü îãíÿ. Ýòèì âîñïîëüçîâàëñÿ áàòàëüîí è íà áîëüøèõ ñêîðîñòÿõ âðåçàëñÿ â îáîðîíó ïðîòèâíèêà.
Òîëüêî çà äâà äíÿ áîåâ çà äåðåâíþ Áåðåçêè è äåðåâíþ Äåìüÿíêè òîâàðèù Áè÷à÷èåâ óíè÷òîæèë 5 ÏÒÎ, òðè ñòàíêîâûõ ïóëåìåòà, 7 ïîäâîä ñ áîåïðèïàñàìè è ñâûøå 20 ñîëäàò è îôèöåðîâ ïðîòèâíèêà. Çà ðåøèòåëüíîñòü, áåññòðàøèå è ìóæåñòâî, ïðîÿâëåííûå â áîþ, äîñòîèí ïðàâèòåëüñòâåííîé íàãðàäû îðäåíà "Êðàñíîé Çâåçäû". Íàãðàäíîé ëèñò äàòèðîâàí 4-ì îêòÿáðÿ 1943 ãîäà, à ïî òàíêîâîé áðèãàäå è êîðïóñó îò èìåíè Ïðåçèäèóìà Âåðõîâíîãî Ñîâåòà Ñîþçà ÑÑÐ ïðèêàç áûë îãëàøåí 15 îêòÿáðÿ 1943 ãîäà. Òàê õðàáðî è ìóæåñòâåííî âîåâàëè íàøè çåìëÿêè íà ôðîíòàõ Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû.
Ïîýòîìó â ÷àñòè ëþáèëè è óâàæàëè Äîðäæè-Ãàðÿ Áàäìàåâè÷à. Åãî êîìàíäèð, êîãäà êàëìûêîâ ñíèìàëè ñ ôðîíòà â 1944 ãîäó, íå âûäàë ñâîåãî ëåéòåíàíòà, äàë âîçìîæíîñòü åìó äîñëóæèòü äî Âåëèêîé Ïîáåäû â ìàå 1945 ãîäà. Óâîëèâøèñü â çàïàñ â ñåíòÿáðå 1945 ãîäà, ñòàðøèé ëåéòåíàíò Áè÷à÷èåâ íàøåë ðîäíûõ â êîëõîçå èìåíè Òåëüìàíà Èññèëüêóëüñêîãî ðàéîíà Îìñêîé îáëàñòè. Ïîòîì ïðèøëî äîëãîæäàííîå èçâåñòèå î âîññòàíîâëåíèè Êàëìûêèè. Âìåñòå ñ çåìëÿêàìè òðîíóëàñü â ïóòü è ñåìüÿ Äîðäæè-Ãàðÿ Áàäìàåâè÷à è Çèíàèäîé Áàøàëäûêîâíîé Áè÷à÷èåâûõ ñ äåòüìè è ðîäñòâåííèêàìè.
Íà ðîäíîé ÿøêóëüñêîé çåìëå Äîðäæè-Ãàðÿ Áè÷à÷èåâ íà÷àë ðàáîòàòü çîîòåõíèêîì íà ôåðìå ñîâõîçà "Êèðîâñêèé", ïîòîì ñòàë ãëàâíûì çîîòåõíèêîì, äèðåêòîðîì ýòîãî õîçÿéñòâà, äèðåêòîðîì ñîâõîçà "Ãàøóíñêèé", íà÷àëüíèêîì ðàéïëåìîáúåäèíåíèÿ. È êåì áû îí íè áûë, âñåãäà ðàáîòàë äîáðîñîâåñòíî, ñî âñåé îòâåòñòâåííîñòüþ. Çåìëÿêè ïîìíÿò åãî êàê ÷åëîâåêà, íåðàâíîäóøíîãî ê ÷óæîé áåäå. Îí ïîìîãàë ëþäÿì è ñëîâîì, è äåëîì. "Ìû åãî äîìà ïî÷òè íå âèäåëè, îí óõîäèë íà ðàáîòó î÷åíü ðàíî, à ïðèõîäèë ïîçäíî. Ìàìà ãîòîâèëà åìó çàðàíåå åäó, ñëåäèëà çà òåì, ÷òîáû ó ïàïû âñåãäà áûëè ñâåæèå ðóáàøêè. Îíè áûëè î÷åíü ïðèâÿçàíû äðóã ê äðóãó, íî ñâîè ÷óâñòâà íàïîêàç íå âûñòàâëÿëè",- âñïîìèíàåò åãî äî÷ü Ëþäìèëà Äîðäæè-Ãàðÿåâíà.
Ê ñîæàëåíèþ, áîåâûå ðàíû è òÿãîòû äåïîðòàöèè ñêàçàëèñü íà çäîðîâüå Äîðäæè-Ãàðÿ Áàäìàåâè÷à. Óìåð îí ðàíî, íà 64-ì ãîäó æèçíè. Äåëî åãî ïðîäîëæàþò äî÷åðè è âíóêè, ïðàâíóêè...

Ãóíà ÒÞÐÁÅÅÂ

2-3 íîÿáðÿ à Àêàäåìèè áîðüáû èìåíè Òóëà Áàëäàøèíîâà öàðèëà ïðàçäíè÷íàÿ àòìîñôåðà. Òàì ïðîõîäèë òðàäèöèîííûé, øåñòîé ïî ñ÷åòó, òóðíèð ïî ãðåêî-ðèìñêîé áîðüáå ñðåäè þíîøåé 2006 ã.ð. è ìëàäøå, ïîñâÿùåííûé ïàìÿòè 11-êðàòíîãî ÷åìïèîíà Êàëìûêèè ïî âîëüíîé, ãðåêî-ðèìñêîé è íàöèîíàëüíîé áîðüáå Êàíóðà Øàëèåâè÷à Àäó÷èåâà. Íà ýòîò ðàç ïîìåðèòüñÿ ñèëàìè ïðèåõàëè 266 þíûõ àòëåòîâ èç Êàðà÷àåâî-×åðêåññèè, Ñòàâðîïîëüñêîãî êðàÿ, Âîëãîãðàäñêîé, Ðîñòîâñêîé, Ðÿçàíñêîé îáëàñòåé è ðàçëè÷íûõ ðàéîíîâ Êàëìûêèè è ãîðîäà Ýëèñòû.
Íà òîðæåñòâåííîì îòêðûòèè ñîðåâíîâàíèÿ ó÷àñòíèêîâ ïîçäðàâèë ìèíèñòð ñïîðòà è ìîëîäåæíîé ïîëèòèêè ÐÊ Äîðäæè Øèêååâ. Îí âûðàçèë áëàãîäàðíîñòü ðîäñòâåííèêàì çíàìåíèòîãî àòëåòà è, ïðåæäå âñåãî, åãî ñûíó, äåïóòàòó Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû Áàòîðó Àäó÷èåâó çà îðãàíèçàöèþ è ñïîíñèðîâàíèå ñòàòóñíîãî òðàäèöèîííîãî òóðíèðà. À ìîëîäûì áîðöàì ïîæåëàë èäòè ïî ñòîïàì çíàìåíèòûõ áîðöîâ, ê êàêîâûì îòíîñèëñÿ, áåçóñëîâíî, Êàíóð Àäó÷èåâ.
Îáðàùàÿñü ê ó÷àñòíèêàì ñîðåâíîâàíèé, äåïóòàò Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû Áàòîð Àäó÷èåâ ñêàçàë, ÷òî ïîñëå òîãî, êàê êàëìûêè âåðíóëèñü èç ñèáèðñêîé ññûëêè, åãî îòåö, Êàíóð Àäó÷èåâ, áûë óæå ïðîôåññèîíàëüíûì áîðöîì è âñÿ÷åñêè ïðîïàãàíäèðîâàë ýòîò âèä ñïîðòà ñðåäè íàñåëåíèÿ ðåñïóáëèêè, ñàì âûñòóïàë â ïåðâåíñòâàõ ðåãèîíà, îäåðæèâàÿ ïîáåäû, â ñîñòàâå ñáîðíîé Êàëìûêèè äîñòîéíî çàùèùàë åå öâåòà. " Íàñòîÿùèé òóðíèð ïðîâîäèòñÿ äëÿ òîãî, ÷òîáû ìîëîäûå ëþäè ïðèîáùàëèñü ê áîðüáå, à çàòåì âñþ æèçíü çàíèìàëèñü ñïîðòîì. Êàæäîìó èç âàñ â ýòîì âîçðàñòå íóæíû ïåðâûå ïîáåäû. È ïóñòü îíè ïðèäóò ê âàì íà ýòèõ ñîðåâíîâàíèÿõ",- ñêàçàë Á. Àäó÷èåâ.
Äåïóòàò Íàðîäíîãî Õóðàëà (Ïàðëàìåíòà) ÐÊ Àðñëàí Ýðäíååâ çà÷èòàë ó÷àñòíèêàì òóðíèðà ïðèâåòñòâåííûé àäðåñ Ïðåäñåäàòåëÿ Íàðîäíîãî Õóðàëà (Ïàðëàìåíòà) ÐÊ Àíàòîëèÿ Êîçà÷êî, ïîçäðàâèâøåãî þíîøåé ñ íà÷àëîì ñîðåâíîâàíèé è ïîæåëàâøèì èì "÷åñòíîé è áåñêîìïðîìèññíîé áîðüáû".
Çàìåñòèòåëü Ïðåäñåäàòåëÿ Íàðîäíîãî Õóðàëà (Ïàðëàìåíòà) ÐÊ Íèêîëàé Íóðîâ ñêàçàë, ÷òî Êàíóð Àäó÷èåâ ÿâëÿåòñÿ îñíîâîïîëîæíèêîì ñïîðòèâíîé áîðüáû â Êàëìûêèè, ñâîèìè ïîáåäàìè íà êîâðå îí âñå ñäåëàë äëÿ òîãî, ÷òîáû ìîëîäûå ðåáÿòà ìîãëè âñòðå÷àòüñÿ â ñõâàòêàõ íà ïîäîáíûõ ïåðâåíñòâàõ. Í. Íóðîâ ïîä÷åðêíóë, ÷òîáû ñïîðòñìåíû ïîìíèëè, ÷òî ñîïåðíèêàìè îíè ÿâëÿþòñÿ íà êîâðå, à âíå åãî - äðóçüÿìè.
Ó÷àñòíèêîâ ñîðåâíîâàíèé è ìíîãî÷èñëåííûõ çðèòåëåé ñ íà÷àëîì ñïîðòèâíîãî ïðàçäíèêà îò âñåé äóøè ïîçäðàâèë ìèíèñòð ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÐÊ Áààòð Áîëàåâ. Îí âûðàçèë áîëüøóþ áëàãîäàðíîñòü ñåìüå Êàíóðà Àäó÷èåâà çà îðãàíèçàöèþ òàêîãî ïðåêðàñíîãî òóðíèðà, ïðîïàãàíäèðóþùåãî çäîðîâûé îáðàç æèçíè ñðåäè ïîäðàñòàþùåãî ïîêîëåíèÿ, ïîæåëàë îäåðæàòü ïîáåäû ñèëüíåéøèì ó÷àñòíèêàì.
À çàòåì íà÷àëèñü ñõâàòêè. Ìíîãî÷èñëåííûå ýëèñòèíöû è ãîñòè ãîðîäà, çàïîëíèâøèå çðèòåëüñêèå ìåñòà, îò÷àÿííî ïîääåðæèâàëè çåìëÿêîâ. È îíè íå ïîäâåëè èõ îæèäàíèé. Îá ýòîì ñâèäåòåëüñòâóåò ïðîòîêîë îò÷åòà ñóäåéñêîé êîëëåãèè: î ïðåâîñõîäñòâå íà òóðíèðå þíûõ êàëìûöêèõ áîðöîâ.
Âîçðàñòíàÿ ãðóïïà 2011-2012 ã.ð.
20 êã. 1. Àëäàð Áàäìàåâ. 2. Àþø Òþãàåâ. 3.Àðñëàí Òàíàåâ è Íàðàí Ýíÿåâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
22 êã. 1. Èìèð Äæåìáåòîâ. 2. Äàðñåí Àïóøåâ. 3. Àðñëàí Òàíàåâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ) è Îâëèåñ Àáðààìÿí (Ñòàâðîïîëüñêèé êðàé).
24 êã. 1. Àéðàò Ëèäæèåâ. 2. Íèäæàä Ãàñàíîâ. 3. Ñàí÷èð Ìóõòàðîâ è Àíàòîëèé Ìàíäæèåâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
Âîçðàñòíàÿ ãðóïïà 2009-2010 ã.ð.
24 êã. 1. Àëäàð Áàäìàåâ. 2. Àðñëàí Áàëÿåâ. 3. Òèìóð Ñàòêàëèåâ è Äàâèä Òþðáååâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
26 êã. 1. Íàçàð Êèêîâ (Ê×Ð). 2. Ýëüñàð Ñàíãàäæèåâ. 3. Ìàãîìåä Ìàçàêîâ è Òèìóð Áîâàåâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
29 êã. 1. Åãîð Ïðîêóäèí (Âîëãîãðàäñêàÿ îáëàñòü). 2. Èëüÿñ Áàãàäæèåâ. 3. Óáóø Êîêøàåâ è Î÷èð Óëóçãàíîâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
32 êã. 1. Óëàí Ãó÷èíîâ. 2. Áàñàíã Àëëÿåâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ). 3. Äàâèä Ñòåïàíÿí (Ñòàâðîïîëüñêèé êðàé) è Àëèì Ìåðàìîâ (Ê×Ð).
35 êã. 1. Àþêà Àêàåâ. 2. Ñàðàíã Óëþìäæèåâ. 3. Äîëüãàí Êè÷èêîâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ) è Àøîò Äàëëÿêÿí (Ñòàâðîïîëüñêèé êðàé).
38 êã. 1. Àñëàí Êàðäàíîâ (Ê×Ð). 2. Äåíèñ Ýðäíè-Ãîðÿåâ. 3. Ìóñëèì Áóõíàíîâ è Ìàãîìåä Çóáàèðîâ ( âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
Âîçðàñòíàÿ ãðóïïà 2006-2008 ã.ð.
29 êã. 1. Èñëàì Øàíîâ. 2. Àñëàí Áàäðàêîâ (îáà - Ê×Ð). 3. Çàéíàðáåê Áàãàäçèåâ è Äàíçàí Áàäìàåâ (îáà - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
32 êã. 1. Äàâèä Êàíàìàòîâ. 2. Àðòåì Ñèíäååâ. 3. Îëåã Ãîðÿåâ è Àéñ Áàäìàåâ (âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
35 êã. 1. Ñàíàë Áàäìàåâ. 2. Äîðäæè Äîðäæèåâ. 3. Áîðèñ Øàòëàåâ è Àçàìàò Àìèíîâ ( âñå - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
38 êã. Àëäàð Ñàíäæèåâ. 2. Ìàêñèì Øóðã÷èåâ (îáà - Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ). 3. Ìàêñèì Ñàèòîâ (Ðÿçàíñêàÿ îáëàñòü) è Òèìóð Óòíàñóíîâ (Ðåñïóáëèêà Êàëìûêèÿ).
Òàêèì îáðàçîì, þíûå êàëìûöêèå àòëåòû â 13 âåñîâûõ êàòåãîðèÿõ çàâîåâàëè 9 çîëîòûõ ìåäàëåé, 12 ñåðåáðÿíûõ, à èç 26 áðîíçîâûõ íàãðàä çàâîåâàëè 22 ìåäàëè. Ìîëîäöû! Ïîçäðàâëÿåì îò äóøè òðåíåðîâ èç Ýëèñòû, Ëàãàíè, Àðòåçèàíà, Èêè-Áóðóëà, Àðøàí Áóëã, ÷üè âîñïèòàííèêè âíåñëè íàèáîëüøèé âêëàä â îáùóþ ïîáåäó êàëìûöêîé êîìàíäû íà òóðíèðå. Ïðè òàêîì ñåðüåçíîì ïîäõîäå òðåíåðîâ ê âîñïèòàíèþ þíûõ àòëåòîâ â íåäàëåêîì áóäóùåì ó íàñ äîëæíû ïîÿâèòüñÿ áîðöû ýêñòðà-êëàññà, êîòîðûå êàê áðàòüÿ Ñåìåíîâû è Áîêòàåâû, ïðîñëàâÿò Êàëìûêèþ.
Âàñèëèé ÁÅÌÁÅÅÂ

110 ëåò óæå òåáå,
Ìîÿ ðîäíàÿ øêîëà.
Òû â íåïðîñòîé ìîåé ñóäüáå
 âåëè÷èÿ îðåîëå! -
÷èòàë ÿ ñâîè ñòèõè 3 íîÿáðÿ â ïîñåëêå Àðøàí Áóëã íà þáèëåéíîé âñòðå÷å âûïóñêíèêîâ Öåëèííîé ñðåäíåé øêîëû. Íà òîðæåñòâåííîå ìåðîïðèÿòèå ïðèáûëè âûïóñêíèêè ìíîãèõ ïîêîëåíèé, ñðåäè íèõ íåìàëî çàñëóæåííûõ ðàáîòíèêîâ îáðàçîâàíèÿ, êóëüòóðû, çäðàâîîõðàíåíèÿ, íàðîäíîãî õîçÿéñòâà Êàëìûêèè è Ðîññèè.
Ïðèâåòñòâóÿ ãîñòåé, äèðåêòîð øêîëû Ñâåòëàíà Áóðëûêîâà âûðàçèëà èñêðåííþþ ïðèçíàòåëüíîñòü âûïóñêíèêàì çà ïðèåçä èç ðàçíûõ óãîëêîâ ñòðàíû, ïîæåëàëà ïðèÿòíûõ ìèíóò îáùåíèÿ ñ äðóçüÿìè è îäíîêëàññíèêàìè.
Âûïóñêíèê øêîëû, äåïóòàò Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû ÐÔ Áàòîð Àäó÷èåâ ñêàçàë, ÷òî îí ðàä îêàçàòüñÿ â ñòåíàõ ðîäíîé øêîëû, óâèäåòü ëèöà ñâîèõ äðóçåé è çíàêîìûõ, ó÷èòåëåé è îäíîêëàññíèêîâ. " ýòîé æèçíè ìíîãèå âåùè óõîäÿò èç ïàìÿòè, íî øêîëüíûå ãîäû îñòàþòñÿ â íàñ íàâñåãäà. Ïîòîìó êàê ýòî ñàìûå ñâåòëûå è äîðîãèå ñåðäöó ãîäû â æèçíè êàæäîãî ÷åëîâåêà", - ñêàçàë îí. Áàòîð Êàíóðîâè÷ çà ìíîãîëåòíèé è ïëîäîòâîðíûé òðóä âðó÷èë Áëàãîäàðñòâåííûå ïèñüìà äåïóòàòà Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû ãðóïïå æèòåëåé ïîñåëêà. À øêîëå îí ïîäàðèë ïîðòðåòû Îêè Èâàíîâè÷à è Áàñàíà Áàäüìèíîâè÷à Ãîðîäîâèêîâûõ. Íàïîìíèì, ÷òî â Äåíü çíàíèé, 1 ñåíòÿáðÿ òåêóùåãî ãîäà, îí âðó÷èë øêîëå ïîðòðåòû Áîîâàí Áàäìû, Êîíñòàíòèíà Ýðåíäæåíîâà, Äàâèäà Êóãóëüòèíîâà, Àíàòîëèÿ Êè÷èêîâà è Ïþðâè Ýðäíèåâà.
Äðóãîé âûïóñêíèê, ìèíèñòð ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ Áààòð Áîëàåâ â ïðèâåòñòâåííîì ñëîâå ñ áëàãîäàðíîñòüþ âñïîìèíàë øêîëüíûå ãîäû, ó÷èòåëåé. Îíè, ïî ñëîâàì ìèíèñòðà, äàâàëè ïðî÷íûå çíàíèÿ ó÷àùèìñÿ, êîòîðûå ïîçâîëÿëè âûïóñêíèêàì ïîñòóïàòü è îáó÷àòüñÿ â âóçàõ, ñòàíîâèòüñÿ êâàëèôèöèðîâàííûìè ñïåöèàëèñòàìè. Áîëàåâ â òå ãîäû ïðîæèâàë íà ôåðìå ¹3, è ñ ÷åòâåðòîãî ïî äåñÿòûé êëàññ âìåñòå ñ äðóãèìè ðåáÿòàìè õîäèë ïåøêîì â øêîëó íà öåíòðàëüíóþ óñàäüáó.  òî âðåìÿ â ëþáóþ ïîãîäó â øêîëó õîäèëî 60-70 ó÷àùèõñÿ. Øêîëà ðàñïîëàãàåòñÿ â òðåõ êèëîìåòðàõ îò ôåðìû. Íåðåäêî, îñîáåííî â ñòàðøèõ êëàññàõ, ïðèõîäèëîñü òðèæäû â äåíü ïåøêîì õîäèòü â ñîâõîç: ñíà÷àëà â øêîëó, çàòåì íà òðåíèðîâêè, à âå÷åðîì - íà òàíöû. Áààòð Êàíóðîâè÷ â êà÷åñòâå ïîäàðêà âðó÷èë øêîëå ÌÔÓ (3 â 1: ïðèíòåð, ñêàíåð è êîïèð).
Ñ òåïëîòîé âñïîìèíàëè øêîëó âûïóñêíèêè 1958 ãîäà: Âàëåíòèíà Àíóôðèåíêî, Ñâåòëàíà Ýëüçÿòèåâà, âäîâà äèðåêòîðà ñîâõîçà "Çàïàäíûé" Ïåòðà Êîñòþê Ëèäèÿ Êîñòþê, áûâøèé äèðåêòîð øêîëû Ñîôüÿ Öåäååâà, ó÷èòåëÿ ñ ìíîãîëåòíèì ñòàæåì Ëèäèÿ Öåðåíîâà, Òàìàðà Áîðèñåíêî.  60-70-å ãîäû, ïî èõ ñëîâàì, â øêîëå ó÷èëîñü ñâûøå 400 ó÷àùèõñÿ. Ñ ïðèâåòñòâåííûìè ðå÷àìè âûñòóïèëè ïåðâûé çàìåñòèòåëü àäìèíèñòðàöèè ÖÐÌÎ Îëåã Ëÿëèí, íà÷àëüíèê îòäåëà îáðàçîâàíèÿ ÖÐÌÎ Ýëüçà ×óëü÷àåâà, äèðåêòîðà øêîë ðàéîíà, ãëàâà Öåëèííîãî ÑÌÎ Ñàâð Áåãëèêîâ. Îíè ãîâîðèëè î íåñîìíåííûõ çàñëóãàõ ó÷èòåëåé ñòàðøåé êîãîðòû, äàâøèõ ïóòåâêó â æèçíü ìíîãèì ïîêîëåíèÿì âûïóñêíèêîâ. Íåìàëî áëàãîäàðñòâåííûõ ñëîâ ïðîçâó÷àëî è â àäðåñ íûíåøíèõ ó÷èòåëåé, êîòîðûå äîñòîéíî ïðåäñòàâëÿþò ñåé÷àñ øêîëó â ðåñïóáëèêå.  ÷àñòíîñòè, îòìå÷àëîñü, ÷òî èç 18 ó÷èòåëåé ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ âîñåìü ÿâëÿþòñÿ âûïóñêíèêàìè øêîëû. Òðè ó÷èòåëÿ èìåþò çâàíèå "Ïî÷åòíûé ðàáîòíèê îáùåãî îáðàçîâàíèÿ ÐÔ". Áîëüøèíñòâî ïåäêîëëåêòèâà - ìîëîäûå ðàáîòíèêè. Åæåãîäíî ó÷èòåëÿ ïðèíèìàþò ó÷àñòèå â ïðîôåññèîíàëüíûõ êîíêóðñàõ ìóíèöèïàëüíîãî óðîâíÿ "Ïåäàãîã ãîäà", ãäå çàíèìàþò ïðèçîâûå ìåñòà. Ýòî ó÷èòåëÿ: òåõíîëîãèè Á. Áîêòàåâà, ðóññêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû Ñ. Áóðëûêîâà, ìóçûêè Ë. Êè÷èêîâà, ìîëîäûå ïåäàãîãè Ì. Áàëÿåâà, à Ö. Àìóðîâà ÿâëÿåòñÿ ïîáåäèòåëåì ðåñïóáëèêàíñêîãî êîíêóðñà "Ïåäàãîã ãîäà-2018" â íîìèíàöèè "Ïåäàãîãè÷åñêèé äåáþò". Ñ áëàãîäàðíîñòüþ ãîâîðèëè îíè è î âåòåðàíàõ ïåäàãîãè÷åñêîãî òðóäà: À. Îêîíîâîé, Ò. Îêîíîâîé, Ò. Áåãëèêîâîé.
Íà þáèëåå øêîëû ñàìûì ìíîãî÷èñëåííûì îêàçàëñÿ ìîé âûïóñê 1972 ãîäà. Íàø êëàññ áûë äðóæíûé, âåñåëûé, àêòèâíûé. Åãî îêàí÷èâàëè 22 ÷åëîâåêà. Èç íèõ çäðàâñòâóþò 16 îäíîêëàññíèêîâ. Äåâÿòü èç íèõ: Èâàí Ãàâðèëîâ, Ñåðãåé Îëäèí, Íèêîëàé Ìèíüêîâ, Áîðèñ Áàäìàåâ, Âëàäèìèð Êîñòþê, Àëåêñàíäðà Îêîíîâà, Ãàëèíà Ëèäæèåâà, Ìèõàèë Ëàïøèí è ÿ âñòðåòèëèñü íà þáèëåå øêîëû.
Ïðèÿòíî áûëî ïîîáùàòüñÿ ñ äðóçüÿìè äåòñòâà è þíîñòè, âñïîìíèòü ÷óäåñíûå øêîëüíûå ãîäû, ñìåøíûå èñòîðèè èç æèçíè êëàññà, ïåòü ïåñíè òåõ ëåò, ñôîòîãðàôèðîâàòüñÿ íà ïàìÿòü, îáìåíÿòüñÿ àäðåñàìè è òåëåôîíàìè. Ìíîãèå î÷åíü õîðîøî âûãëÿäÿò. Îñîáåííî Áîðÿ Áàäìàåâ, Ñåðåæà Îëäèí, Ìèøà Ëàïøèí, îíè ïðîäîëæàþò ðàáîòàòü. Îäíîêëàññíèêè äîñòèãëè áîëüøèõ óñïåõîâ â ðàáîòå, ïîëüçóþòñÿ çàñëóæåííûì àâòîðèòåòîì â ñâîèõ êîëëåêòèâàõ. Àëåêñàíäðà Îêîíîâà - ïî÷åòíûé ðàáîòíèê îáùåãî îáðàçîâàíèÿ ÐÔ, ïðîäîëæàåò òðóäèòüñÿ â ðîäíîé øêîëå, Íèêîëàé Òþìåíîâ - çàñëóæåííûé ðàáîòíèê çäðàâîîõðàíåíèÿ ÐÊ, àâòîð ýòèõ ñòðîê - çàñëóæåííûé ðàáîòíèê êóëüòóðû ÐÊ, Âëàäèìèð Êîñòþê è Ñåðãåé Íîñîâ - âûñîêîêâàëèôèöèðîâàííûå ðàáîòíèêè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà, Áîðèñ Áàäìàåâ âõîäèë â ñîñòàâ ðóêîâîäñòâà ñîâõîçà "Çàïàäíûé" è ò.ä.
Îò èìåíè è ïî ïîðó÷åíèþ âûïóñêíèêîâ ÖÑØ âûðàæàþ áëàãîäàðíîñòü ðóêîâîäñòâó è ïåäàãîãè÷åñêîìó êîëëåêòèâó Öåëèííîé ñðåäíåé øêîëû èìåíè Ê. Ýðåíäæåíîâà çà ïðåêðàñíî îðãàíèçîâàííîå ìåðîïðèÿòèå â ÷åñòü 110-é ãîäîâùèíû ó÷åáíîãî çàâåäåíèÿ. Åùå ðàç, ðîäíàÿ øêîëà, ïðèìè ïîçäðàâëåíèÿ ïî ñëó÷àþ þáèëåÿ! Æåëàåì òåáå áåñêîíå÷íîãî ïðîöâåòàíèÿ è óñòîé÷èâîãî ðàçâèòèÿ, íîâûõ óñïåõîâ â îáó÷åíèè è âîñïèòàíèè ïîäðàñòàþùåãî ïîêîëåíèÿ. Ïóñòü ñ êàæäûì ãîäîì óâåëè÷èâàåòñÿ êîëè÷åñòâî ó÷àùèõñÿ! À ó÷èòåëÿì æåëàåì ìóäðîñòè, òåðïåíèÿ è óäà÷è.
Âàñèëèé ØÀÊÓÅÂ,
âûïóñêíèê Öåëèííîé
ñðåäíåé øêîëû 1972 ãîäà

Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí îþòíð îëí ç¢ñí ýðäì³í äàñàä, ëåêöä áîëí ñåìèíàðìóäò îäñí, óëì èê øóíëòòàíü íîìèí øèíšëëò³í ê¢ö³ñí äååð³í, äóóëäã-áèèëäã, øîãëäã áèëã-ýðäì³í õóðöäóëš ÊÂÍ-ä, áðåéí-ðèíãä áîëí ñåðãìšò³-øóóãàòà êåñã íàíü ÷èãí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöíà.
Íåãäã÷ êóðñèí îþòíð áîëõëà áàñ óíèâåðñèòåòä ñóðºóëüä îðñíà éîâäëä íåð³äñí øîãòà-íààäòà îëíà ¢¢ëäâðò îðëöš áèëã-ýðäì³í îäàõí ¢ç¢ëâ. Øèøëœ ñïåöèàëèñòíð øóíëòòà îþòíðèã ýí í³ð-íààäíä áåëäâ, òåã³ä áàº÷óä èê äóðòàºàð ýí àñõíàä îðëöâ. Ýäí ò³³ç äååð ºàðõ ´äðèí ´ìí îëí ç¢ñí þì êåâ: ïëàêàòìóä çóðâ, êåðãò³ ê´ãšì îëš àââ, äó-áè躳í äàñâ, ñ³³õí êîñòþìàí áåëäâ. Òåã³ä ÷èãí öóã ôàêóëüòåòì¢äèí íåãäã÷ êóðñèí îþòíðèí øîó ä´ðâí ÷àñòàí áîëâ. Öóã îþòíð ýäí³ áèëã-ýðäìèíü õ³ë³õ³ð ñåäš³ñìí, òåã³ä óíèâåðñèòåòèí çàë áàºäàä ýäí Ïåòð ×îíêóøîâèí íåðò³ èñêóññòâèí êîëëåäæèí êîíöåðòí çàëä öóãëðâ, òèèì áîëâ ÷èãí öóãòàäûíü ñóóõ ç³ ê¢ðòñí óãà.
Ýí èê êåðã-¢¢ëäâðèí ê¢íäò³ ãèè÷íðíü Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ, ñïîðòûí áîëí áàº÷óäûí ïîëèòèêèèí ìèíèñòð Äîðš Øèêååâ, íåðò³ êîìïîçèòîð Ïåòð ×îíêóøîâèí íåðò³ èñêóññòâèí êîëëåäæèí äèðåêòîð Ëþáîâü Ãîðÿåâà áîëâ. Æþðèí õàíüä Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Ãèëÿí Áåìáååâà, ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòåðñòâèí ³œãèí àõ ñïåöèàëèñò, Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Íàòàëüÿ Ãàäàíîâà, òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) äåïóòàò Àðñëàí Ýðäíååâ, Õàëüìã ÃÓ-í "Áóìáèí îðí" àíñàìáëèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Äåëüãèðà Öåðåíîâà, óíèâåðñèòåòèí îþòíðèí ïðîôêîìèí àõëà÷ Èëÿíà Þñóðîâà, " ÊÂÍ-³ àõ ëèãèí "Ç¢¢äí³ áàëºñí" ("Ãîðîä ñíîâ") ãèäã êîìàíäûí êàïèòàí Ñåðãåé Áþð÷èåâ îðâ. Æþðèí ê´äëìøèã óíèâåðñèòåòèí ÊÂÍ-³ "Óðäêñíü" ("Ïðåæíèå") ãèäã êîìàíäûí êàïèòàí Åëüàìàí Öèêîâ ºàðäâ.
Õàëüìã ÃÓ-í "Àëòí" ãèäã õîðåîãðàôè÷åñê ñòóäèéèí 4-5-òà áè÷êä¢äèí "Ìàøåíüêà" áè躳ð ýí êåðã-¢¢ëäâð ýêëâ. Óíèâåðñèòåòèí áàº÷óäûí ïîëèòèêèí ³œã íåãäã÷ êóðñèí ãàëà-êîíöåðò áåëäëºíä öóã ýâ-àðºàí îëçëš ä´œ áîëâ. Ýäíä "Ç¢¢äí³ áàëºñí" êîìàíäûí áîëí æþðèí ãåø¢ä, äåêàíìóä, àðòèñòíð áàñ äåì³í ê¢ðãâ. Êîíöåðòèí ´ìí öóã 10 êîìàíä íåãäã÷ êóðñèí îþòíà àíäºàðàí ´ãâ, òèèãš ýäí ¢¢ðì¢ä볺³í õàìäàí óíèâåðñèòåòèí õàíüä îðâ. Öóã ôàêóëüòåòì¢äèí êîìàíäñ ýí àñõíà ò´ë³ ñ³³í³ð áåëäš èðñí ¢¢ðì¢äèííü áîëí ãèè÷íðèí ñåäêëèíü ñåð㳚, øîãòà-èí³äò³ îëí ç¢ñí þì ¢ç¢ëš, áèèëäã-äóóëäã ÷èãí áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ëš ÷àäâ. Òèèã÷ê³ä ýäí ÑÍÃ-í áîëí òàëäàí îðí-íóòãóäàñ èðñí îþòíðèí êåëí-óëñèí äó-áè ¢ç¢ëâ, òåðíü éèð êååðìšò³ áîëí ñåäêë àâëã÷ þìí áîëâ.
Ïåäàãîãè÷åñê ñóðºóëèí áîëí áèîëîãèí ôàêóëüòåòèí îþòíð ïðîãðàììàí ¢ç¢ëõèííü ´ìí (òåðíü õàìãèí óò áîëâ) æþðèí àõëà÷ Åëüàìàí Öèêîâèã ò³³ç¢ð äóóäàä, õàñã "áåøáàðìàêàð" òîîºàä, íà-öààäêèíü ö³³ëº³ä, æþðèí ãåø¢ä êåíä îíö îíüãàí, îíö òààñìšàí ´ãäãèíü êåë³ä, òåäí³ ôàêóëüòåòèí òóñêàð áè÷³ ìàðòòí ã躳ä, ¢íò³ ñ¢â-ñåëâã³í ´ã³ä, æþðèí ºàðäà÷èã éîâóëâ. Òåð óðäàñíü îíö òààë áèéä³í òîãòàõ ñàíàí òóñòà ýñ ãèš òóñ óãà áîëñíü õ´´ííü ìåäãäâ.
Ïåäàãîãè÷åñê ôàêóëüòåòèí îþòíð ò³³ç äååð ºàðñí ò¢ð¢í êåì³ñ àâí áèé³í ÷àäìãàð ¢ç¢ëâ, ýäí àðòèñòíð ÷èãí áîëš ÷àääãàí çàë 䢢ðãñí îþòíðò áîëí òàëäàí ãèè÷íðò ìåä¢ëâ. Áîëâ ýäí³ ïðîãðàììä ³ìòíä òîäëãääã, “õàäàñí” ìåò õàòõàä á³³äã ºîë þìí óãà áèë³. Òèèì “õàäàñèã” çàëâðèí áîëí ç´âèí ôàêóëüòåòèí íåãäã÷ êóðñò èðñí øóíìºà áàº÷óä îëš àââ. Ýäí êåñãò³í íåðò³ äóó÷ Ýðâåíà Îðãàåâàã õ³³º³ä á³³â, àøòíü îëš àââ, Ýðâåíà ýäíä íàì íåã äó äóóëõä ä´œ áîëâ. Éèðä³í ýäí ´äã³ öàãèí áè ñ³³í³ð áèèëäã³í ¢ç¢ëâ.
Ñåë³í³ ýäë-àõóí (àãðàðí) ôàêóëüòåòèí í³ð-íààäí áàñ òîäëãäâ, õàëüìã êåë³í ìóóºàð ìåäí³âèäí ãèš êåëâ, áîëâ õàëüìã ôèëîëîãèí èíñòèòóòûí îþòíð òåäí³ñ íàì ìóóºàð ò´ðñêí êåë³ð êåëí³, òåã³ä ýäí³ ýíä¢ã ìàðòš ÷èãí áîëõìí ãèš øîãëâ. ijê³ä ýäí ëèõòåíøòåéí³ áè áèèëâ, áîëâ òåðíü ìåë êèðãèç óëñèí áè áèë³ áîëâ, àøòíü òåð¢ã Êèðãèçÿñ èðñí îþòíð áèèëñíü ìåäãäâ.
Òåã³ä ýíä îëìºà êåëò³, ¢ãò³-ꢢðò³, øîãòà-íààäòà îþòíð ñóð÷àõèíü æþðè ÷èãí, ãèè÷íð ÷èãí ìåäâ, àøòíü ñåë³í³ ýäë-àõóí ôàêóëüòåòèí ïðîãðàìì íåãäã÷ îðì ýçëâ. Õîéðäã÷ îðìä äóíäûí ïðîôåññèîíàëüí ñóðºóëèí ôàêóëüòåòèí îþòíð ºàðâ. ªóðâäã÷ àøò ãóìàíèòàðí ôàêóëüòåòèí îþòíð ê¢ðâ.
"Õàëüìã óíèâåðñèòåò - íåã èê ´ðê-á¢ë ãèš êåñã îþòíð ýâð³ííü èê í³ð-íààäíà éîâóäò êåëâ, òåðíü éèð ñ³í. Òèèãš íåã ´ðê-á¢ë ìåò õàìöó êåâ³ð íåã-íåã³í ä´œíš á³³õ êåðãò³",- ãèš öóã ôàêóëüòåòèí ñîíüí ïðîãðàììñèã àøëš Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ êåëâ. Öóã ïðèçåðìóä áîëí äèèë³÷íð äèïëîìàð áîëí ì´œãí³ ì´ð³ñ³ð à÷ëãäâ. Îþòíðèí ´ðê-á¢ëä îðëºíà í³ð èê òóñòà áîëí ñîíüí, ñåäêë àâëã÷ þìí áîëâ. Òèèì êåðã-¢¢ëäâðèã óëì îëàð á¢ðä³õ êåðãò³, òèèãõë³ øîãòà, áèëãò³ îþòíð ýâð³ííü ñóðºóëüäàí ÷èãí ñ³í àø ¢ç¢ëõ.
“Õàëüìã êåë êåí ñ³³í³ð ìåäí³” ãèñí ìàðºàã õàëüìã âóçèí îþòíð äóíä á¢ðä³õë³ áàñ ñ³í áîëõ, õàëüìãàºàð êåëñí òåäí³ øîãíü, àõð íààäíü ³ìòíä ñîíüí áîëõíü ëàâòà. Îäà äååð³í áîëõëà çóã ïåäàãîãè÷åñê ñóðºóëèí áîëí áèîëîãèí ôàêóëüòåòèí êîìàíä õàëüìãàºàð íåã äó äóóëâ. Õàëüìã êåëí³ ìàðºàíä ÷èãí ýäí éîñòàºàð îí÷ðõ ãèš êåëš áîëšàíà.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Íåäàâíî íà áàçå Ýëèñòèíñêîé ìíîãîïðîôèëüíîé ãèìíàçèè ëè÷íîñòíî-îðèåíòèðîâàííîãî îáó÷åíèÿ è âîñïèòàíèÿ ïðîøåë III ðåñïóáëèêàíñêèé ñìîòð-êîíêóðñ ìóíèöèïàëüíûõ òâîð÷åñêèõ ëàáîðàòîðèé ìîëîäûõ ïåäàãîãîâ "Ó÷èòåëüñêàÿ îñåíü" ïîä äåâèçîì: "Ó÷èòü è ó÷èòüñÿ!".
 ñìîòðå-êîíêóðñå ïðèíÿëè ó÷àñòèå 11 êîìàíä ìóíèöèïàëüíûõ òâîð÷åñêèõ ëàáîðàòîðèé ìîëîäûõ ïåäàãîãîâ: ã.Ýëèñòû, Ñàðïèíñêîãî, Öåëèííîãî, Êåò÷åíåðîâñêîãî, Þñòèíñêîãî, Ïðèþòíåíñêîãî, Èêè-Áóðóëüñêîãî, Îêòÿáðüñêîãî, ×åðíîçåìåëüñêîãî, Ãîðîäîâèêîâñêîãî è Ëàãàíñêîãî ðàéîíîâ. Ñìîòð-êîíêóðñ ïðîâîäèëñÿ â äâà òóðà.  ïåðâîì ïðèíÿëè ó÷àñòèå âñå 11 êîìàíä, êîòîðûå âûïîëíÿëè êîíêóðñíûå èñïûòàíèÿ "Âèçèòêà" è "Êëàññíûé ÷àñ".
Âî âòîðîì òóðå ñîðåâíîâàëèñü 5 ëàóðåàòîâ ñìîòðà-êîíêóðñà - êîìàíäû ã.Ýëèñòû, Ñàðïèíñêîãî, Öåëèííîãî, Êåò÷åíåðîâñêîãî è Ëàãàíñêîãî ðàéîíîâ, êîòîðûå âûïîëíÿëè êîíêóðñíûå èñïûòàíèÿ "Îáðàçîâàòåëüíûé ïðîåêò" è "Ïåäàãîãè÷åñêèé ÊÂÍ". Íà îñíîâàíèè èòîãîâîãî ïðîòîêîëà æþðè ïðèñóäèëî 1 ìåñòî êîìàíäå ìîëîäûõ ïåäàãîãîâ "ÑÌÏÝ" ã.Ýëèñòû, âòîðîå ìåñòî - äðóæèíå "Ðîñòîê" èç Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà, òðåòüå ìåñòî - ñáîðíîé "Óëàí çàëàòà" Öåëèííîãî ðàéîíà.
Âñå çàïëàíèðîâàííûå ìåðîïðèÿòèÿ, ñîãëàñíî ïðîãðàììå áûëè ïðîâåäåíû íà âûñîêîì îðãàíèçàöèîííîì è ìåòîäè÷åñêîì óðîâíÿõ. Óñïåøíîé ðåàëèçàöèè öåëåé è çàäà÷ ñìîòðà-êîíêóðñà ñïîñîáñòâîâàëà êà÷åñòâåííàÿ îðãàíèçàöèîííàÿ ðàáîòà, ïðîâåäåííàÿ îðãêîìèòåòîì, ðàáî÷åé ãðóïïîé, ñîâåòîì ðåñïóáëèêàíñêîãî êëóáà ìîëîäûõ ïåäàãîãîâ "Ïîñòèæåíèå" è àäìèíèñòðàöèåé Ýëèñòèíñêîé ìíîãîïðîôèëüíîé ãèìíàçèè ëè÷íîñòíî-îðèåíòèðîâàííîãî îáó÷åíèÿ è âîñïèòàíèÿ.
Íà òîðæåñòâåííîì çàêðûòèè êîíêóðñà ïîáåäèòåëþ, ïðèçåðàì è ëàóðåàòàì áûëè âðó÷åíû äèïëîìû è êóáîê, îò Êàëìûöêîãî ðåñïóáëèêàíñêîãî êîìèòåòà ïðîôñîþçà ðàáîòíèêîâ íàðîäíîãî îáðàçîâàíèÿ è íàóêè ÐÔ ïîáåäèòåëþ è ïðèçåðàì âðó÷åíû ñåðòèôèêàòû íà òóðèñòè÷åñêóþ ïîåçäêó è öåííûå ïîäàðêè îò ñïîíñîðà êîíêóðñà ãåíåðàëüíîãî äèðåêòîðà ÎÎÎ "Îôèñ ëèäåð" Á.Ê.Àëåêñååâîé.
Âñåì ó÷àñòíèêàì áûëè âûäàíû ñåðòèôèêàòû ÊÐÈÏÊÐÎ, à àêòèâíûì ó÷àñòíèêàì è îðãàíèçàòîðàì ñìîòðà-êîíêóðñà - äèïëîìû è áëàãîäàðñòâåííûå ïèñüìà ðåñïóáëèêàíñêîãî êëóáà ìîëîäûõ ïåäàãîãîâ "Ïîñòèæåíèå".

Àðñëàí ÁÀÒÛÐÎÂ