КИШГ АВДГ ХУЛҺН САР

11-11-2020, 15:40 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Октябрь сарин 17-с авн ноябрь сарин 15 күртл сарин литәр (лунный календарь) хулһн сар гиҗ тоолгдна. Кезәнә цагт эн сарин туршарт хальмгуд әңгәрн, өөрхн элгн-садарн эс гиҗ өрк-бүләрн хурад “һал тәәдг” бәәсн санҗ.
Эн сарла өрк-бүл болһн тиим йос кедг билә. Эн һазр усна сәкүснәс, Окн Теңгрәс, “үннә һазрт” одсн өвкнрәс хөв-кишгинь эрҗ дайлҗ авхин йосн болҗана. Һал тәәхлә эрк биш улан эс гиҗ цаһан өңгтә хө һарһдг бәәсмн. Йоснд орулх хөөг цаһан ишкә деер кевтүләд, “Махн цуснчнь маднд аршан болтха, сүмсчнь Сукъявади ортха, малчнь миңгн түмн болтха!” гиҗ йөрәл тәвәд, цус асхрлго һол судцарн татад алдмн. Хөөнә махинь үй-үйәрнь керчәд, толһа, дөрвн мөч, өвцүн, ууц гиҗ иим әңгәр салһна. Барун хааг ишкә герин термд өлгдг бәәҗ. Хөөнә толһаг хуухлад, цеврләд, нүдн, хамр, аминь цеврлчкәд, ууцта хамднь чанчкад, дотрнь тос эс гиҗ семҗ дүрәд дееҗд өргнә. Чансн зүрк, элкн-оошк, семҗ, цуста хот цугинь дайлһин уут дотр тәвнә. Эн дайлһин уут отхн көвүн бәрҗәһәд, һал деер зөв эргүлнә. Эн саамла медәтә эс гиҗ ах күн Окн Теңгрәс, һазрин эзн сәкүснәс кишг-буй эрҗ, “хүрэ, хүрэ, хүрэ” гиҗ дуудхла, хаҗуднь зогссн цуг улс терүг дахад, бас “хүрэ, хүрэ, хүрэ” гиҗ давтад, хойр һариннь альхан бий талан хәләлһүләд зөв эргүләд дайлна. Эн өөрд-хальмгин кезәнк йосна тускар П.Небольсин, И. Житецкий, У.Душан, Х.Кануков болн нань чигн улс тодрха кевәр темдглсмн. П.Небольсин “һал тәклһнә” йосна тускар иигҗ бичсмн: “Хальмгуд һалыг нарнд тоолна. Тегәд хулһн сар болһн һал тәкнә. Эн цагла элгн-садарн хурад, хамгин сән хө һарһҗ авад, ик хәәснд бүкләр чанна. Тегәд бүкл хөөнә махиг болһад һарһҗ авад, хойр әңглҗ авад, бурхн тал хәләһәд, ном умшад, нег өрәлинь һалд бәрәд тәкнә. Үлдсн өрәлинь элгн-садн хоорндан хуваһад идчкнә. Зуг тер махна түрүн хазчксн тасхраг күн болһн эрк биш дееҗд өргх йоста. Хәр күүнд, эс гиҗ элгн-садн биш күүнд тер махнас өгдгө санҗ”.
Һал тәәсн цагт медәтә күүһәр йөрәл келүлнә. Тиим нег йөрәл номт Евдокия Хабунован үүдәсн “Һулмт” гидг дегтрт Увшин Эрнҗәнә тәвсн йөрәл олҗ авлавидн.

“Моһлцг толһаһан гекҗ,
Мохр өвдгән сөгдҗ,
Сарин сәәһинь секҗ,
Өдрин сәәһинь ончлҗ,
Сәәни һазрт одсн (теднә терүнд)
Шар толһата цаһан
Хөөһәр һал тәәҗәнәв!”
Идәд, ууһад, ханад, цацад,
Аньсан хәләҗ, атхсан тәвҗ,
Ард үлдсн ах-дүүдән,
Үр-садндан кишгән өгх болтн!
Һалын Окн Теңгр, танас
Кишг-буй сурҗ эрҗәнәвидн.
Хүрә, хүрә, хүрә!
Асхрсн, алдрсн хәрү ирҗ
Бүүрлх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Дөрвн зүсн малын кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Алд өвртә, аршм ташата,
Арслң эрәтә шар цоохр
Үкр малын кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Тевр сүүлтә, тевш семҗтә,
Торһн нооста күрң улан хөөдин кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Савһр делтә,
Сарсхр сүүлтә,
Шарһ алтн адун малын
Кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Хар шар атн, иңгнә
Кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Шил сәәтә көвүдин кишг,
Шиврлг сәәтә берәдин
Кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Шинҗ сәәтә күүкдин
Кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!
Дөрвн нүдтә,
Цаһан саңхргта
Хар балтгин кишг тогтх болтха!
Хүрә, хүрә, хүрә!

Дәкәд болхла эн хулһн сарла өөрд-хальмгуд хүрмән кедго йоста. Эннь бас нег соньн заңшал болҗана. Шинҗәнә өөрд хулһн сариг кишг авх сар гиҗ нерәднә. Энүнә тускар теднә дунд нег домг келгднә. Эн домгиг 1980-ч җилмүдт Шинҗәнә Бост-нур селәнә 61 наста Чогдн-өвгн келҗ өгсмн. “Эрт урд цагт Намсран хулһн гидг нег хулһн бәәҗ, тер хулһн сар бүр эрднәр бөөлҗсәр бәәҗ эрднин саңгиг буй болһсн гинә. Түүнәс эклҗ “Намсра шиг байн болҗ, Нидмб шиг өнр болтха!” гисн йөрәл делгрҗ гинә. Тиигвл йисн сар болвл хулһн сар учрас кишг сар болсн гинә. Үүнәс эклҗ моңһл үндстн тус сард кишгиг авад йовҗ одна гиһәд күүкнән тус сард хәрд һарһдг уга йоста бөгәд (болад) тус сар дотр һалан тәәҗ кишг буйан дайлҗ тавн хошу малан сатрлх заңшлта болсн юм гинә”.
Сүл җилмүдт хальмг улс төрскн келән, хуучн йос-заңшалан сергәхәр зүткҗәх йовдл чигн учрна, дорас өсч йовх баһчуд чигн өвкнриннь урн билгин, амн үгин зөөрәр соньсмҗах йовдл чигн харһна, тегәд эн хулһн сарин тускар бас медтхә гиҗ медүлҗәнәвидн. Эн сарла һалан тәәһәд, Окн Теңгрәс, һазр сәкүснәс, өвкнрәс кишг-буйан дайлҗ эрсәр, хөв-кишгтн делгрҗ бат болтха гиҗ тадниг йөрәҗәнәвидн.

МАНҖИН Намру