Хальмг номтнрин күцәмҗин тускар

09-02-2021, 15:19 | Общество

Ґдгі цагт мана тањєчд Ірісін номин Академин Хальмг номин тґв (КалмНЦ РАН) ўўлдљіні. Эндр тґвин кґдлічнр хальмг келні, тууљин, сойлын тґрір болн нань чигн кесг халхар номин гўн шинљллт кўціљ, номин делгрлтд ик тівцін орулљана. Эн тґрір бидн тґвин єардачин дарук Эльза Петровна БАКАЕВАЛА кўўндвр келівидн.

- 2016-ч љилд РАН-а номин Тґвин нер зўўєід, шин устав батлгдад, тўўнд шинљллтин шин зґрўллт чигн йилєгдлі.
Эвріннь ўўлдврин 75 љилин туршарт хальмг олн улсин тууљ – сойлын зґґриг хадєллєна, шинљллєні болн олнд медўлљ тархалєна халхар ик тґв болв.
Тґвин кґдлічнр олн халхин ном шинљллтин болн сойлын гегін-герлин кґдлмш кўціљіні, тўўні ханьд ґдгі цагин гуманитарн болн олна номин ик чинрті цуг зґрўллт орљана.
- Терўні тускар онц келхлі, ю ончлљ болхмб?
- Хамгин тўрўнд Хальмг Тањєчин, Ірісін Ґмн ўзгин болн кезіні хальмг улсла этногенетикин болн йирин љирєлин бат залєлда бірљ йовсн Цутхлњ Азин улсин тууљин болн сойлын кесг тґр шинљлгдні.
Тиим ґргн шинљллт кўцієід, мана тґв нарт-делкін нґкцлтиг єазадын орна номин кесг тґвлі делгрўлљіні, тер тоод онц орм Моњєлын болн Китдин номин учрежденьс эзлљіні.
Бидн мана кґдлічнрин мергљлтынь ґґдлўллєнд єол оньг ґгнівидн. Тегід чигн 2000-ч љилин эклціс авн мана номин учрежденьд єурвн зґрўллтір аспирантур секгдлі. Дікід дарани аккредитацин ашар иим эрдм батлгдла: кел болн утх-зокъял даслєн; тууљин ном болн археологий мґн.
Ґдгі цагт РАН-а Хальмг номин тґвин номтнр Ірісін болн Цутхлњ Азин тууљин йовудыг экн цагас авн эндр кўртл шинљлљіні, Ар Деед ўзгин Кґк тењгсин кґвін болн тўўні ґґр-шидрк єазрин археологин бумбсин тускар йилєлт кељіні. Эн туст мана археологин іњгин бає наста кґдлічнр ик дамшлт хоршаљ соньн шинљллт кељіні. Тер тоод Евразин олн улсин этническ тууљин болн сойлын зґґриг шинљллєн мана номтнр-археологудыг, талдан чигн мергљлтнриг икір соньмсулљана, тиим нґкцлт сін ашта болн кўцімљті болна. Тер мет Евразин кесг улсин келинь дўњцўллєн болн шинљллєн мана мергљлтнриг соньмсулљахнь лавта.
- Моњєл келтнрин келн болн тууљ теднлі бас залєлдата биший?
- Тиим боллго, тегід єол оньган бидн моњєл келтнрин келні делгрлтд болн эндрк біідлд, Цутхлњ Азин болн моњєл келн-улсин бичмрин тууљд, утх-зокъялын болн амн ўгин зґґрин делгрлтд тусханавидн. Бурхн-Багшин номд шўтдг келн-улсин сойл шинљллєн бас ґргір кўцігдљіні. Мана тањєчин болн нань чигн келн-улсин социальн-экономическ делгрлтин халхар бас ґргн кґдлмш кегдні.
Мана кўрілњд урднь кґдлљісн номтнр экологин болн биологин халхар кесн гўн шинљллт ода цааранднь ґргљўлгдљіні. Тиигчкід єазр элснд авлгдлєна іімшг ґсљ йовна, эн таалд тиим шинљллтин чинр ґсід йовхнь лавта. Генетикин халхар чигн мана кґдлмш кегдљіні, тер тоод кесг келн-улсин геносањ йилєгдљіні.
- Эн таалд тґвин номин кергслиг шинрўлх кергті эсий?
- Мел тиим. Эн тґр сўл љилмўдин эргцд дигті-даратаєар кўцігдљіні, грантын эв-арє эн кергт бас ґргнір олзлгдљана. Номин тґв болсн деерін бидн шин кўсл тівід, шин тґр кўціх зґвті билівидн.
Тўўні тґлі хамгин тўрўнд номин шинљллтин ашинь ґґдлўлх кергті біісмн. Дікід болхла мана кґдлічнрин статьяс болн шинљллт ик чинрті номин журналмудт барлгдна.
Мана тањєчин імтн хамгин тўрўнд ик кемљіті ўўдіврмўд онц темдглні, тер тоод монографьс, статьясин хурањєу, олн ботьта шинљллт, тольмуд, тернь медгдљіні. Бидн чигн хамгин тўрўнд мана тґрскн тањєчла болн хальмг улсла залєлдата номин кґдлмш кехір зуралнавидн. Тегід чигн хальмг улсин дуулвр, тууль, болн амн ўгин зґґрин талдан чигн ўўдіврмўд РАН-а Хальмг НЦ-н кґдлічнрин тґлі хамгин ик чинр зўўдгнь лавта. Одахн «Хальмг илвті тууль» гидг дегтр єарв. Хальмг амн ўгин зґґрин 15 ботьта хурањєун нег ботнь эн болљана. Ода деерін дґрвн боть єарсн бііні.
Тер мет «Љањєр» алдр дуулврин Бає Дґрвді дууна іњг єарв. Ода мана тґвин барин іњг шин техникір теткгдв, тегід шин дегтрмўд єарєлєн икдід бііхнь лавта.
- Одахн ямаран шин дегтр єарв?
- Хальмг діічнр Тґрскін харсгч Алдр діінд орлцлєнд нерідсн шин дегтрмўд барлгдв, тер тоод Сталинградын діілдінд хальмг єазрин орлцачнрин нерд барлгдв.
Тер мет Моњєлын болн Китдин ґґрднрин болн хальмг улсин хамцу амн ўгин зґґрин, хамцу авъясин туск дегтрмўд мана Тґвд хулдљ авч болхмн.
Болв кесг дегтр, монографь, статьяс мана тґвин сайтд, «барлсн тоот» гидг іњгд бііні. Тер мет Ірісін электронн библиотекд тер тоотыг олљ авч болљана, энд РАН-а Хальмг НЦ-н номтнрин барлсн хамг тоотын то-диг бііні. Мана кґдлічнрин барлвриг хамгин икір умшна гиљ то-диг герчлљіні, тернь тедні ґґдін чинрин тускар медўлљіхнь лавта.
- Тана коллективин ямр кўцімљин тускар келљ болх?
- Мегагрантмудын марєанд бидн одахн диилвр бірлівидн, тернь РАН-а Хальмг НЦ-н кґдлічнрин хамгин ик кўцімљнь болљана. Мана номтнр кесгіс нааран Ірісін номин сањгудын марєаст тўрўн орм эзлні. Эдніс зірмнь нам шинљллтин Ірісін сањгин, Ірісін номин сањгин, Ірісін номин Академин экспертмўд болљана.
Номин шинљллтиг орн-нутгин халхас дґњнхин тґлі Ірісін вузмуд, номин учрежденьс болн номин тґвмўд дунд болдг мегагрантын марєанд РАН-а Хальмг номин тґв тўрўн болљ орлцад, диилвр бірсмн.
2020-ч жилд РАН-а Хальмг номин Тґвд дорд ўзгин орн-нутгудын тууљ болн сойлын хоорндк шинљллтин шин лабораторь эклід ўўлдв. Энд генетикин болн химийин іњгўд бііні, лабораторь хамгин шин кергслір теткгдв. Аштнь хамгин нірн шинљллт кељ болљана. Эн шин тоотын дґњгір эндрк Хальмг Тањєчин єазрт ик кезіњі болн дундын зун љилмўдт біісн олн улсин генетикин онц тоот шинљлгдв. Тер тоод Хазарск каганатд біісн улсин болн нам кўрл мґњгні цагт біісн імтні ДНК-н шинљллт кегдв.
Иргчдін йирин імтні ДНК шинљлгдх. Химийин лабораторьт ода Хальмг Тањєчин усна болн єазрин экологическ біідл шинљлгдљіні.
Тиим кевір РАН-а Хальмг номин тґв Ірісін Ґмн ўзгин нўўрлгч академическ учреждень болљ йовудтаєар делгрљіні.
ТЎРВІН Єуна

Видео