Нутгтан өнчрсн хальмг келн…

25-02-2021, 13:07 | Таңһчин зәңгс » Сурєуль-эрдм

Аадм экн цагас авн күн болһн эврә өрк-бүлин бәәх гериг, малан хәрүлҗәх девәг, эврә тәкҗ бәәх уул-усыг, отг-әәмгин нутгиг, Эк оран чигн темдгләд, хортн-дәәснәс харсад йовдг болна. Мадн, улан залата хальмгуд чигн, эн кезәңк йоснас хоцрл уга бәәнәвидн. Зуг ода цагт мана хальмг келн юнгад харслт уга үлдәд, хоцрҗ өнчрәд бәәҗәхм?
Садта күн – салата модн
Күн болһн эк-эцктә болдг. Эк-эцкнь чигн эврә эк-эцктә бәәдг. Тиигәд тоолҗ долан үйиг хәлән авхла, күн болһн алтн делкәд һархин төлә хойр таласнь хойр зун тәвн дөрвн күн харһад, гер-бүлән босхад, күүкдән һарһад бәәсн болҗана. Урдкс күн болһна ард зогсҗ, күч-чидлән өгч, нурһн деернь җивр урһаҗ бәәдг. Тиимин төлә мана хальмг күн болһн эврә эк-эцкән, аав-ээҗән, өвк-деедсән чигн икәр күндлҗ, уңг-тохман медхәр зүткәд йовҗ, өлгц-сәкүсән чигн хәәһәд бәәдг. Эврә хуучн тууҗ-түүкәс омг авад чигн, өвкнрин баатрльг йовдлд авлгдад, аль һазрт йовхларн, дуута Дөрвн Өөрдән санад, олнд санулад чигн бәәдг. Тер цагт өвк-эцкнрин күүндсн келнә тускар оңдан һазрин әмтн сурхла, манахна олңкнь ю келхән медлго, чирә-нүүрнь улаһад, буру хәләҗ зогсад, яһҗ мөлтрәд һархан медлго бәәдгиг кедү дәкҗ би соңслав! Зәрм хальмгуд сурһульдан сурад авсн тоог келхәс нань юм келҗ чадлго бәәнә, зәмрснь «Би эврә келән медхшив» гихд ичдгән чигн уурад одцхав.
Тернь чикий? Буруй? Эврә өвкнрин кел меддго күн: «Би теднә үлдлв, хөөт үйин ач-зев» гиһәд келх арһ уга болдг гиҗ сангдна. Гегән сансрт ракет йовулдг арһта болв чигн, арсмар авсн мөңгндән бөглрәд бәәх болв чигн, эврә келән эс медхлә, өвк-деедсин күч-чидл алдад, олна дотр шиңгрәд, хойр-һурвн үй деер нер-овган гееҗ оддг болна. Тиим күн йосндан бийдән дурго, терүг һарһсн аав-ээҗ, өвк-деедст чигн дурго болад, һәәләд хайсн күн болҗана. Һундл төрхд, мана Хальмг Таңһчд тиим улсин тонь җил ирвәс өсәд йовҗана. Өвкнрлә әдл хальмг йос, авъяс-заңшл, авг-бәрциг чигн күцәх әмтн баһрад, мана келн өнчрәд, хальмгуд чигн өвкнрәсн, уңг-тохмасн өнчрҗ бәәнә. Хальмг келн чигн керг уга болҗ, угатя-яду, өнчн көвүн кевтә герт орлго, үүднә хоорнд сууһад, мадниг нульмсар девтсн нүдәр хәләҗ бәәсн мет үзгдҗәнә. Эврә нутгтан өнчрсн хәәрн мана хальмг келн…
Хар гертән хан, бор гертән богд
Кезәнә эцк-экәсн хаһцсн күүкдиг элгн-садн хайдго бәәҗ. Тедниг авад, эврә күүкдлә әдл асрад, кү кеһәд, гер-мал болһҗ, мордулҗ чигн өргдг бәәсмн. Ода эн сәәхн йосн тарад одснь һундлта. Өнчн хальмг келн элгн-садн уга болад бәәҗәх янзта. Һазаран һарад йовхла, хальмг баһчуд эврәһәрн келхш, селән-балһсн йилһл уга цуг хальмгуд орсар келәд бәәцхәнә. Келән сергәҗ делгрүлий гих дуудлһ-үгиг чигн ода хальмг келәр бичхлә, күн медшго! Элст балһснд бәәсн хальмг нертә делгүрмүдиг альхна хурһар тоолад авч болна. Эврә келән меддг көдләчнриг чигн «Улан дегтрт» орулад бичх кергтә! Зәмр цагт хәләһәд суухла, мадн, хальмгуд, Краснодар, Ростовас деер орс кел керглҗ бәәнәвидн! Хальмг Таңһч биш, Воронеж Тамбов хойрла әдл болувидн! Йир орс келнәс зулх арһ уга болв чигн, эврә келәрн хоорндан келхәс кен мадниг хөрҗ бәәнә? Сиврт туугдсн цагас далн нәәмн җил болв. Далн нәәмн җил мадн ик түрү-зүдү үзлго бәәнәвидн, эврә һазртан эзн болад, «хар гертән хан, бор гертән богд» болад суунавидн.
Келән өнчрүлснд кен гемтә болхв?
Нег үйиг хөрн тавн насар тоолхла, Сиврт одснас һурвн үй хальмг күүкд һарад, өсәд-босад, гер-бүлән өндәлһәд ирсн бәәнә. Келән өнчрүлснд кен гемтә болхв? Мадн, хальмгуд, эврән тиим юм һарһчкад, ода бийән гемшәхәс әәҗ, ялынь кенд наахв? – гилдәд суудг болҗанавидн. Гемтә күүг хәәх керг уга, өрүн чирәһән уһаҗ бәәхдән, нүр үздгт хәләһәд: «Эн күн эврә келән алдҗ гееснд гемтә болҗана» – гиһәд дотран ухалм цацу хөөткән санад автн. Арвн-арвн тавн җил давад одхла, хальмг келн мартгдад хуурх. Хальмг нерн индәдн-наадн болад бәәх. Мана ачнр-зеенр «би хальмгв» гихәс ичәд йовх. Мана өвкнрин цусар услата хальмг һазр чигн тарад-бутрад, талын келнә әмтәр дүүрәд, үзг-маань уга болад хоцрх юмн. Эврә һазр нутг уга болхла, мадн чигн малла әдл әмнә теҗәлин төлә делкәд тарч одх юмн! Чон мет талдан әмтнә идән чигн болад хуурх…Терүг ода деерән сәәнәр санад авх кергтә!
Эн өдрәс авн гесн өлн-дүүрң йилһл угаһар өрк-бүләрн келән сурад авхд шамдад орцхай! Эврә өнчрҗәсн келндән эцк-эк, элгн-садн, ээлтә үрн чигн болад, чадв, эс чадв, аль чадсарн әәлго энд-тенд келҗ, ухан-седклдән, санан-чееҗдән терүгән сергәҗ йовхла, мана хальмгудт иргч-хөөтк бәәх! Сойл-заңшлан чигн сәәнәр сурч, медәд йовҗ, өдр болһн бүтәҗ бәәхлә, дуту уга бүрн улан залата хальмгуд болад, нег-негнәннь төлә зүткҗ, нег-негән эврәһәрн, хальмгарн медҗ, нег-негндән дөң-тусан күргҗ йовхла, «нег аавин көвүд, нег саадгин сумн болҗ» чадҗанавидн. Бас чигн эврә келәр бичәтә дегтр умшад, «Хальмг үнн», «Теегин герл», «Байр» седкүлиг бичүлҗ, соньмсҗ, хәләҗ бәәхлә, мадн цуһар эврә төрскн келнә насиг утдулад, өнчн түүнд тусан күргәд йовх улс болхвидн. Мана өвкрн эврә келәр кесг зун җилин турш күүндәд йовдгар, мадн чигн күүндҗ чадҗанавидн. Хальмг келән өдгә цагин юм медүлҗ чаддго келн гиҗ бичә сантн! Зәрм юмнд хальмг келн орс англь хойрас байн, утх-үгәрн үлү нәрн келн болна.
Эврә келән алдх зөв уга!
Эврә хальмг келән өнчрүлх өшәтн-дәәсн эс болхар селәнә нердән хальмгар бичәд тәвхлә, хаалһар йовҗах цуг хальмгуд тер нердиг умшад, чееҗләд, медәд, ухаһан нег үгәр байҗулад авх. Эврә келәр дуулсн дууһитн әмтн соңсад, үгинь медҗ, дахад дуулхар седхлә, та, негхн күн, талдан хальмг күүг нег дууһар байҗулад өгнәт. Хуучн мана тууль олнд келәд өгхлә, учринь медхәр бәәсн күн терүг орчулҗ медәд, нег тууляр байн болх. Бурхндан эврә келәр умшсн ном сүзгтә әмтнд медүләд умшхлатн, кедү күн бас умшхар седәд, нег хальмг шүлг-номар бийән байҗулад, өдр болһн тана заасар умшхла, онц бийдән биш, танд чигн тоолш уга ик буй немәд өгх. Кен негн тана амнас һарсн цецн үг, үлгүр чигн соңсад авч, өвкнрин мергн ухаг негт медәд авхла, түүнд авлгдад дегтр авад умшҗ, келән сергәхлә, тернь мана келнд бас немр болх. Өдгә цагт номтнрин, багшнрин, олна үүлдәчнрин күчн күрлго бәәнә. Келн гиснь эврән үкәд хуурдг биш, цуг келн-улсин оньг алдрад одхла, соньрхл буурад ирхлә, уга болад оддг юмн.
Эврә келән алдад уга бәәтл, улан залатнр, цуһар дөрвн өөрдин җичнр болад босч, өвкнртәһән холва-залһлда батрулад өгчәх хальмг кел харсад-хамһалад авч, өскәд-өргәд, туг-сүлд метәр толһа деерән бәрҗ йовх керг-үүлд хоҗмдулл угаһар оралдад ирий! «Һанцхн модн түлән биш, һанцхн баатр – баатр биш» гидг сәәхн хальмг үлгүр бәәнә. Эн үлгүрин йосар баатрмуд болад негдн-ниилҗ йовх кергтә. Мана хальмгудын бәәдл-җирһл хөв-заян хойр мана һарт бәәхәс, талдан күүнә һарт уга. Эврә заяһан һартан бат бәрәд, келн-сойлан сергәһәд, ачнр-җичнрин сәәхн иргч-хөөткән бүтәһәд, тогтаһад йовый! Эс гиҗ маднд тарх-бутрхас оңдан хөв-заян уга…
ЦЕДӘН Санҗ

Видео