Бузавин арвн һурвн әәмг яһад иим нертә болсмб?

05-08-2021, 12:51 | Таңһчин зәңгс » Зіњг

Өмнк статьяд бидн мана хальмг ик тохмин нердин тускар бичләвидн. Ода шидр шин нерән авсн хальмгудын тускар келҗ өгхмн. Тер шин нертә тохм гисн мана хамгин зүүнд нүүдлд суусн бузавнр гисн. Теңгин хальмгуд эсвл бузавнр 13 зууна эс гиҗ әәмгәр хувагдна: тавн дөрвд әәмг, дөрвн торһд әәмг, хойр зүнһар әәмг, талдан хойр әәмг болхла Чугуевас (Украин) суусн хазг-хальмгуд бәәҗ.
Дөрвд әәмг иим нертә бәәҗ: Көвүдә, Чонса, Бембднәхнә, Ик Буурла болн Баһ Буурла әәмгүд мөн. Әәмгин нерн буурл гисн күүнлә холвата «седовласый» гиҗ мөрнә зүсн гиҗ орс келнд орчулгдг. «Чонс» гисн эртнәмоңһлын күчтә тохм бәәҗ. Хальмг улст «көвүд» нертә олн тохм бәәдг болн тедн ик хаана, тәәшин, зәәсңгүдин төр бәрсн уга гер-бүлихн көвүд гиҗ нерлдг бәәҗ. Үлгүрәр хәләхлә манад авһнр-көвүд, зөд-көвүд, көвүн-нойд тохм бәәнә. Эн цуг тохмас бембднәхнә әәмг гиҗ онц тууҗта. Көгшдин үгәр, кезәңк нег дөрвд тәәш Бембд гидг бәәҗ. Түүнә дөрвд алвтнр хазгт орҗ ирәд, бембднәхн гиҗ иим нертә болсмн.
Иим диг-дараһар бузавин торһд әәмг бәәһүлсн мөн. Теднә әәмгин нерн иим бәәҗ: Богшрһахна, Баһуда Эрктнә, Гелңгәхнә әәмгүд мөн. Баһуд әәмг ик торһдын тохмин нутгас һарсмн. Торһдт өдгә күртл Ик-баһуд, Дөөдә-баһуд, Шарс-баһуд һурвн ик баг бәәнә. Эн тохмин нериг «җиҗг» гиж орчулдг болна. Моңһлд үндснә цөөкиг (национальные меньшинства) баһуд гиж нерлдг болн мана Хальмгт, Тең һол деер Баһуда әәмг яһҗ бәәһүлгдсниг бидн ода күртл сурх йоста. Гелңгәхн әәмгнь Керәд Торһд тохмин салврас һарлта. Тер үгнь Гелң һарлта, Гелонг гисн сүм-китдин зергл мөн. Эн зерглин лам 253 секл секх йоста. Богшрһахн әәмгин нериг бас әдл диг-дараһар һарсмн. Әәмгин нериг Хальмг хаана улсин хан Доңгрв-Омбоһин ахнь Богшрһв нерәс авсн гиҗ олн тууҗ-номтнр келдг. Теднә алвтнр цуһар бийән богшрһахн гиҗ нерлдг болв.
Һурвдгч бүлг бузавнр Зүнһар хаана алвтнрас һарсн мөн. Тедн Иҗл мөриг өөрд-хальмгин сәәдүд алвтнр орҗ болшго дурн уга гиҗ Тең һол күртҗ. Тиимәс Зүнһарт әәмг эврә хуучн орн-нутгар нерлҗ өгсмн. Цевднәхнә әәмг нааран ирсн нойна нерәрн Цевдн-тәәш гиҗ нерлҗ өгсмн. Эн тәәшин салтр өдгә цаг күртл Хальмг Таңһчд хадһлгдад үлдсн бәәнә.
Талдан әәмгин нернә тууҗ ода күртл тодрха биш. Балдра, Беләвин әәмгүдин тууҗин тускар ахрар келхмн. Эн өдрин бәәдләр, тедн Чугуев балһсн Украинд сууҗ бәәсн кирстә хальмгудын багас бәәһүлгдсн гиҗ меднәвидн.
Эдн хальмгуд 17-ч зун җилин адгт тер һазрт күрәд, 1803-ч җилин эклцт Тең эврә ах-дүүнртә негдсн бәәҗ.Чугуевин хальмгуд деер суусн талдан хальмгудын дунд әвр ик һәәхмшг бәәснә тускар түүк бәәҗ. Тегәд тендәс ирсн хальмгуд балдр бәәдлтә бәәҗ. Теднә хальмг залус украин - орс гергтә бәәҗ. Эн учрас Балдр әәмг гиҗ болсн бәәҗ. Талдан Беләвин әәмг гиҗ яһҗ иим нертә болснь нанд тодрха цәәлһвр уга.
КАРМАНА Арвн

Видео