Йирдгч хавран тосх күслтә бәәнә

23-12-2021, 12:20 | История, Таңһчин зәңгс

Бар сарин 28 – Хальмгин тууҗд учрсн һашута, харалта өдр болҗ тохрв. Хальмг Таңһчиг буйсаҗ, цуг хальмгудыг орн-нутгаснь киитн һазрур күчәр нүүлһснь Сталинә йосна һарһсн һашута йовдл мөн. Күүнә һазрт туссн болвчн, мана аав-ээҗнр, эк-эцкнр уул заң-бәрцән, авъясан геесн уга. Күнд-күчр бәәдлд тусв чигн, тууврт йовх хальмгуд чидлән әврллго көдлв, кесгнь әмнәсн хаһцв. Далн нәәмн җил давсн болв чигн, тер харалта җилмүд ода күртл хальмгудын тодлврас һархш.

1943-ч җилд Бадмин Дорҗ арвн негтә көвүн билә. Өрк-бүлдән эн бурхнд зальврҗ сурад, әмд үлдсн ор һанцхн үрн болв, юңгад гихлә урднь һарсн ахнрнь нилхәр өңгрдг бәәсмн. Хөөннь Дорҗ дү көвүтә болн дү күүктә болв. Далн нәәмн җил хооран тер һашута өдрлә Дорҗ эктәһән болн дү көвүн дү күүкн хойртаһан Көтчнрә района Алцңһудын Цегрг фермәс Авһнр станцур һарч йовсмн. Эднлә хамдан Нусха наһцхнь өрк-бүлтәһән, Цаһан ээҗнь болн авһиннь өрк-бүл йовсн билә. Сиврт эдн Новосибирск мүҗин Купинск района Орловка селәнд тусв. Зуг түрүн зурһан сардан Дорҗ авһиннь өрк-бүлд бәәсмн, юңгад гихлә Сиврт сүл станцд ирхлә, хальмгудыг цанар кесг селәдәр авч йовсмн. Мел тер саамд Дорҗ цуһараһинь нег селәнд авч йовҗана гиҗ санад, авһиннь өрк-бүллә хамдан һарч йовсмн, тегәд Дорҗ өрк-бүләсн салв. Тер цагас авн экнь көвүһән санад зовад бәәв. Амрлһна өдр болһн экнь көвүнәннь зәңг соңсхин төлә Купино района төвин базрт ирҗ хальмгудла харһдг бәәсмн. Нег өдр экнь Дорҗиг олҗ авсмн, көвүнь хөрн тавн дуунад Капкуль селәнд бәәҗ. Тиигәд Дорҗ өрәл җил давад эврәннь өрк-бүлдән хәрү ирв. Ахнь олдснд Серәтр Занда хойр дүнь теңкән уга байрлв.

Дәәнә цагин бичкдүд баһ цагасн авн көдлмшәс әәлго, энд-тенд көдләд, эк-эцкнртән нөкд болҗ ик нилчән күргдг бәәсмн. Дорҗ өвс хурадг бригадт, Сиврт мал хәрүлдг чигн билә. Эн көдлмш күцәһәд җалвин ормд өдмг, өндг, үс авдмн. Тер мет Нусха наһцхдан бас нөкд болдг билә, эннь һартан өөтә күн, арсар болн төмрәр олн юм кехд һавшун бәәсмн. Күлмн экнь юм уяд үрдтән теҗәл олдмн. Фронтас бууҗ ирсн Бадм эцкнь совхозин цармудыг хәләһәд, хөөннь хөөдиг авч, дарунь Бадмаевихнә өрк-бүл Купино селәнүр нүүв. Дорҗ Мучкаевич Орловка селәнд дунд сурһульд орад, цөөкн сар сурад, орс кел меддго учрар сурч чадсн уга, хәрнь хөөннь орс кел дасад арвн дөрвтәдән хәрү школд орсмн.

1956-ч җилд цуг хальмгуд хәрү төрскн һазрурн нүүх гисн зәрлг һарв. Дорҗ Мучкаевич өрк-бүлтәһән Цегрг хотндан хәрҗ ирв. Түрүн авгтан малд көдләд, хөөннь Башанта селәнә эдл-ахун училищд җолачин сурһульд орсмн. Зуг гемин учрар эн сурһулян төгсәҗ чадсн уга. Хөөннь Элст балһсна кооперативн техникумд сурад, бухгалтерин эрдмтә болв. Көтчнрә района Чкаловский селәнд рабкопин бухгалтер болҗ күч-көлснә хаалһан эн эклв. Цуг хальмг улс мет эн төрскн таңһчан шинәс босххар шунв. 1960-ч җилд Акан Булһнла ханьцад өрк-бүлән өндәлһв. Хамдан тавн үрән өскәд, чик хаалһднь орулв.

Далдгч җилмүдт баахн мергҗлтиг Целинн района мах белддг совхозмудын трестд көдлмшт дуудв, тер цагас авн Дорҗ Мучкаевичин җирһл Целинн районла бат залһлдата болв. Хөөннь района газин бүрдәцд, ОРС-т, селәнә эдл-ахун заллтд көдлсмн, 1991-ч җилд ачта амрлһнд эн һарв. Альд көдлв чигн Дорҗ Мучкаевич төрскнч седклтә, дамшлтта мергҗлт болҗ сән талас бийән үзүлдг бәәсмн.

Һундл төрхд, 2007-ч җилд Булһн авальнь гемин учрар сәәһән хәәв. Дорҗ Мучкаевич күүнд зовлңган үзүллго, үрдин болн ачнр-зеенрин төлә бийән бәрҗ арһ-чадсарн эднән дөңнв. 2022-ч җилд Дорҗ Мучкаевич йирдгч җилин өөнән темдглхмн. Троицкое селәнд Дорҗ Мучкаевич Бадмаевиг ик-бичкн уга меднә. Эндр эн медәт Целинн района сойлын Герт үүлддг ветеранмудын «Надежда» хорин шунмһа орлцач мөн. Өөрхн элгн-садн дундан хамгин күндтәнь Дорҗ Мучкаевич болдг. Ямаран чигн байр-нәр учрхла, Бадмин Дорҗ йорәлән келҗ, келсн үгдән шүлгүд орулҗ, дууһан дуулҗ цугтаһинь байрлулдмн. Эндр тавн үрндән, долан ач-зеедән, нег җичдән нүдн-амн болҗ, җирһлин дамшлтарн хувалцҗ, му йовдл бичә һарһтн, арһта болхла күүнд нөкд болҗ йовтн гиҗ даңгин келнә.


КАРСАНА Евгения
Зургт: Бадмин Дорҗ (барун бийднь) Күлмн эктәһән болн Цаһан ээҗтәһән, Серәтр (хальмг шүлгч) дү көвүтәһән болн Занда дү күүктәһән

Видео