Хальмг шүлгләнә герлиг делкәд өргҗ асасн

Көглтин Дава – хальмг утх-зокъялыг цуг делкәд туурулсн шүлгч. Хальмг улсин шүлгч урн үгин олн-зүсн халхар үүдәврмүдән бичснь темдгтә. Шүлгүд, туульс, поэмс, нань чигн зокъялмуднь ухани гүн тоолврарн, цецн шинҗллтәрн умшачнрин оньг авлна. Цагин гүүнәс утхад, хурц үгин күчәрн олн-әмтнә оньг эзлҗ йовсн бичәч ик темдгтә олна үүлдәч бәәсмн.

Цецн ухалврарн цагин бәәдлиг болн иргчиг үзҗ, үүдәврмүдтән орулсарн номтнр болн нань чигн ухатлмуд дунд күндтә йовсмн. Нертә олн номтнрла үүрлҗ йовсн төләдән номин халх медрлнь даву ик бәәсинь шүлгүднь, поэмснь герчлҗәнә. Нерәрнь хальмг утх-зокъялд шатагдсн герл мөңкинд бөклго бәәхинь ода шүлг болһинь умшхларн меднәвидн. Цецн үгин чинр, тер үгмүдиг бийдән багтаҗ олн умшачнрт күргдг зокъялчин нерн тиигәд йириндән мөңк болна.

Пермьд бәәдг мини үр күүкн Антонина «Бамба болн сәәхлә Булһн» гидг тууль таасгдсна тускар келдг билә. Улсин тууль гиҗ тоолдг бәәҗ. Өсхләрн тернь хальмг шүлгч Көглтин Дава бичсинь медҗ. Дурта шүлгүдән бичдг блокнотднь Көглтин Даван шүлгүд чигн бичәтә бәәсинь умшув. «Яһад чамд эн шүлгүд таасгдна?» – гихлә, – әмтиг даңгин үүмүлдг төрмүд – дурн, хөв-кишг, чик седкл, үннә хаалһ, дааврта боллһн, нань чигн җирһлд һол орм олдг тоотын тускар Көглтин Дава бичсмн. Тернь тегәд нанд өөрхн болна, – гилә.

Күнд тоотнь энүг улм батлв

Көглтин Дава үүдәврмүдән бичҗәсн цаг амр биш бәәсмн. Дәәнә болн тууврин күнд бәәдлиг давҗ һарсн болдг. Норильскд тууврин күчр-күнд шүүвриг тесҗ һарад, тенд чигн ухата олн улсла харһад, шүлгч зовлңдан даргдҗ ицлән геесн уга.

Өөдән күсл, эврәннь чидлдән итклһн, үнн юмн үнндән һархинь медҗ, араһан зууҗ, җирһлин ишкдлмүд кеҗәсн шүлгч цагнь ирәд, нертә бичәч болад, үүдәврмүдәрн делкәд нер һарв. Туурмҗин сәәхн амтынь автл кедү тоот учрсинь үүдәврмүднь медүлнә. Күнд тоотнь энүг улм батлҗ, юмнд даргддго заңта болхднь туслв. «Үннәсн цөкрсн угав…» гиҗ хара зөңдән бичсн болхий!?

Көглтин Дава 1922-ч җилин моһа сарин 13-д Ик Дөрвдә нутга Һахан Авһнр селәнд һарсмн. Өдгә цагт тернь Яшалтан района Эсто-Алтай селән мөн. Эцкнь селәнә багш бәәсмн. Давид Никитич бийнь келдмн: «Сурһуль-эрдмтә күүнә бүлд һарлав. Сарпулин залу улсин гимназь төгсәсн эцкм нанд сән сурһуль өгхәр шунсмн. Чик сурһмҗ өгх арһ чигн мини эцкд бәәснь ил. Мини аав көдлмшч күн болад, мал бәрәд, бәәхтә бәәсн төләдән көвүндән, мини эцкд, сурһуль сурхднь дөң болсмн. Цаг сольгдад, 1931-ч җилд мини аавиг байн күн гиһәд засглсмн. Бидн тегәд әмт даҗрҗасн күүнә үрд болҗ һәәлгдвидн. Аавим тиигәд Уралур тууврт йовулв. Тенд мод белдлһнд көдлҗәхд, деернь модн унад, өңгрҗ одла. Ээҗм болхла удан цагт өлн бәәһәд, харһнхларн үмс идәд, сәәһән хәәсмн. Эк-эцк хойриг чигн Советин йосн засгла харһулсмн».

Бичкндк цагин туульс

Эцкнь багшар көдлдг, тегәд школын өөр бәәсн төләдән Дава зурһатаһасн авн школд орад, умшдг - бичдг дасв. Тер цагас авн дегтр умшхдан дурта болсмн. Эврән бийнь умшсн «Нелло и Патраш» гидг түрүн дегтриг төрүц мартдмн биш. Тер келвр барлгдсн цуг тоотд дуран өгсмн. Терүнә өмн Давад эцкнь дегтр умшад, тер дарунь орчулдг бәәҗ. Тиигәд «Робинзон Крузо» дегтриг тиигҗ умшҗ өгсн билә. «Дегтриг кеерүлсн зургудынь ода күртл тодлнав. Тернь нанд дегтрин хойрдгч келнь болҗ, умшсиг медхд дөң болдмн», – гиҗ шүлгч тодлсн болдг. Умшсн соңссн тоотарн үүрмүдләрн хувалцдг бәәҗ. «Җаңһриг» болн нань чигн туульсиг ик дуртаһар хамдан сурчасн күүкд-көвүдт келҗ өгдг бәәсән Давид Никитич тодлдг билә.

«Үүрмүдтәһән теегт һарад, тенд салькнас хорһдх һазр олҗ авад, шахлдад сууһад, туульс келҗ цаган давулдг биләвидн. Үвлин асхнд манад медәтнр цуглрҗ ирдмн. Эдн чигн теегин баатрмудын тускар мини келҗәх тоотыг таасч соңсдмн. Соньн тууль соңсҗ, седклнь амрсн тедн нанд кампадь-балта өгдмн», – гиҗ шүлгч тодлла. Давид Никитичин эн тодлврмудыг умшҗаһад, әвртә соньн болн седкл авлм туульснь тиигҗ төрсн болх гиҗ сангдв.

Карл Марксин дегтрәр ачлгдв

Эднә өрк-бүл Придонск района «Таңһчин зәңг» нертә 107-ч совхозур нүүсмн. Тенд Дава цааранднь сурһулян сурв. 12-дан түрүн шүлгән барлсмн. Эдл-ахун көдлмшиг күцәмҗтә кевәр давулсна тускар бичснь цугтад таасгдв. Тавдгч класс төгсәснә хөөн чинртә йовдл учрсмн. Сурһулян сурдг Даваг 107-ч тойгта совхозин көдлмшч комитет школын һардврла хамдан киилг уйх эдәр болн Карл Марксин «Капиталын» хойрдгч ботяр мөрәлсмн. «Олна-политическ җирһлд шунмһа кевәр орлцсн болн йилһән сәәнәр сурсн төләд», – гиҗ ачлврин цааснд бичгдҗ. Сурһулин җил төгсхин өмн совхозин политическ әңгин газетд Даван түрүн шүлг барлгдла. Типографск кевәр барлгдсн шүлгән эн мартдго билә. «Успешно проведем отелочную кампанию», гиҗ нерәдгдсн шүлгтән дааврта кемлә яһҗ көдлхин тускар сурһульч бичснь тааслт олсмн. Энүнә түрүн шүлгнь яһдг болвчн бийән шүлгч гиҗ тоолхд басл байрта бәәсинь Давид Никитич инәҗ тодлдг билә.

Түрүн хураңһу

«Шүлгүдиг би бичкнәсн авн эклҗ бичләв, – гиҗ нег харһлтд Көглтин Дава келснь мартгдхш. – Тер бичкндк цагтм Пушкин намаг йир сәәнәр меклсн бәәҗ. Цуг делкәд зуг орсмуд болн хальмгуд бәәдгчн гиҗ санҗ йовлав. Яһад эс иткх биләв. Мини чикнд «… теегин иньг хальмг», «Менд йов, һольшг хальмг күүкн», «Хальмг, нанд эрүл-менд дурд» гисн үгмүд бахмҗта кевәр соңсгдад, ухандм хадгдсн билә. «Капитана күүкн» гидг түүкд Емельян Пугачев хальмг чашкта йовснь, хальмг туульс келҗ йовснь бичгдҗ. Тер туульсиг би соңсҗ йовлав. Цуг тернь эврә һазрарн бахтх сәәхн седкл мини бичкндк уханд орулсмн».

1937-ч җилд Дава Элстд негдгч тойгта школд цааранднь сурсмн. Школд үүлдҗәсн «Мөнк үүрмүдин нуувчин ниицәнд» эн орсмн. Нег сурһульч терүнә тускар зәңглсн учрар Дава засгла харһв. Энүнәс сурлһ авад гемшәсмн. Хөөннь партин райкомин сегләтр бәәсн В. П. Козлов орлцсна дару кергиг хаасмн.

Эн школд утх-зокъялын кружок үүлдҗәлә. Дава терүнднь орв. Энүнә бичсн тоот йосн шүлгүдәс зөвәр хол болҗахиг керсү көвүн медв. Тер цагт ик медрлтә багш бәәсн, бийнь чигн бичҗәсн Бата Манджиевич Манджиев кружокиг һардҗала. Бата Манджиевич орс келнә болн утх-зокъялын багш бәәсмн. Дава заяни билгтәһинь багш медәд, заавр өгч залсмн. Багштан Дава бичсн шин шүлг болһниг өгч умшулдг билә. Шүлгүдин түрүн хураңһу белдлһнд багшнь дөң болсмн. Тер кемд Дава арвн класс төгсәв. 1939-ч җилд Хальмг багшнрин ик сурһульд орҗ сурв. Тер цагас авн Даван шүлгүд таңһчин барин һарцст барлгддг болв. 1940-ч җилд Көглтин Даван шүлгүдин түрүн хураңһунь «Стихи юности» гидг нертәһәр барас һарв. Эн шүлгүдинь нертә бичәч Александр Фадеев таасч үнлснь Давад урмд өгч, җивр урһасн болв.

Умшачнр чигн энүнә нернлә таньлдв. Түрүн хураңһуд орсн зәрм шүлгүдинь Д.Г. Бродский орчулад, «Творчество народов СССР» (ода «Дружба народов») гидг альманахд орулхар Москваһур йовулсмн. Тенд Даван шүлгүд «Калмыцкая поэзия» гидг хамцу хураңһуд барлгдҗ һарв. 1940-ч җилд Көглтин Дава СССР-ин бичәчнрин Ниицәнә гешүн болв. «Баһ наста билгтнриг тиигҗ дөңндгәр бичәчнрин Ниицәнд зөргтә улс көдлҗәсн бәәдлтә. Ниицәнд баһчуд олн бәәснь темдгтә» – гиҗ Давид Никитич тодлхларн келснь уханд орна.

Көглтин Даван бәәдл-җирһлин болн үүдәгч үүлдврин тускар цааранднь чигн бичгдхмн. Бичәчлә болсн харһлтсин болн намтрин ул деер эн статья бичгдв.


ХӨӨЧИН Галина