Хальмг күүкд күүнә хувцн үзүлгдв

19-07-2022, 11:27 | Общество, Таңһчин зәңгс

«Алдр теегин зөөр» гиҗ Әрәсән этнографическ музейд секгдсн һәәхүлиг нерәдҗ болхмн. Сойлын җирһлд эннь ончта орм эзлҗәнә. Санкт-Петербург балһснд така сарин 5-д секгдсн һәәхүл «Алдр теегин әмтн: бурятнр болн хальмгуд» (Народы Великой степи: буряты и калмыки») гиҗ нерәдгдв.

Әрәсән меҗәд бәәдг моңһл келтнр болгч хойр келн-улсин үүдәгч үүлдврлә болн бәәдл-җирһллә һәәхүл таньлдулҗана. Моңһл келтнр болсн деерән эн хойр келн-улс тууҗин, сойлын болн авъясмудын халхар өөрхн залһлдата әмтн болҗана. Һәәхүлиг бүрдәһәчнрин тоолврар, урднь үзүлгдәд уга этнографическ олн тоот үзүлгдҗәнә. Барт терүнә тускар бичгдәд угань, зуг үзүлгдҗәхнь чинртә йовдл болҗана. Бурят улсин онгонмуд, хальмг дәәчин цергә хувцн, мөрнд тохдг мөрнә зи, темәг унҗ йовхла зүүдг ишкә кегдл болн хальмг улсин урн һара кегдсн олн тоот һәәхүлд түрүн болҗ үзүлгдҗәнә.

Хальмг улсин урн һарин эрдмиг үзүлҗәх тоот хамгин ик соньмслт үүдәҗ, чинртә гисн экспонатмуд болҗана. 1943-1944-ч җилмүдт цааҗла харһад, киитн Сиврүр туугдсн хальмг келн-улс сойлын зөөрән хадһлад, ода эн зун җилд Әрәсән этнографическ музейд үзүлгдҗәнә. Тууврин һашута җилмүдт улсин сойлын үнтә тоотас кесгнь геедрҗ уга болсмн. Болв зәрм әмтн хадһлад, хәәрләд, төрскн һазрурн хәрү авч ирсн тоотнь чигн хальмгудын сойл, тер дотр урн һарин эрдмнь билгин халхарн өвәрц сәәхн болн йир үнтә бәәсинь заах кергтә. Энүг номтнр болн сойлын үүлдәчнр оньдин темдглнә. Хүвсхлин өмн әмтнә бәәдл-җирһлд зөвтә орман эзлҗәсн үнтә тоот ода Орс музейин этнографическ әңгд (тиигхд тиим нертә бәәсмн) хадһлгдҗ олна оньгт тусхагдҗана. Этнографическ әңг музей болҗ үүлдврән өргҗүлсн бәәнә. Эндрк һәәхүл терүнә бәәрнд секгдв. Үлгүрнь, хальмг дәәчин цергә хувцн түрүн болҗ 1902-ч җилә һәәхүлд үзүлгдсн болдг. Хәрд һарсн күүкд күүнә хувцн чигн йир соньн. Терүг Романовихнә хаана 300 җилә өөнд нерәдәд, Тундутов нойна аһ күүнд белглсн бәәҗ. Ямаран соньн йовдл гиһит!

Соньн эн һәәхүл секлһнд Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейин һардач, тууҗин номин кандидат Ирина Мучаева орлцв. Ирина Ивановна йөрәлин үг келҗ, һәәхүл бүрдәһәчнрт ханлтан медүлв. Һәәхүл секлһнд орлцсн әмтнд Ирина Ивановна энд үзүлгдсн тоотын тускар тодрха цәәлһвр өгв.

Өвәрц эн һәәхүл 2022-ч җилин бар сарин 31 күртл көдлхмн. Хальмгин сойлын зөөрлә тиигәд олн улс таньлдҗ чадҗана.
Ирина Мучаеван келсәр, Әрәсән этнографическ музейин көрңгнь йир байн. Эднә хураңһуд хальмг келн-әмтнә сойлын, бәәцин кегдлмүд болн чинртә нань чигн тоот баһ бишәр хадһлгдсарн шинҗләчнрин оньг тусхана. Зун җил хооран эклҗ хурагдсн тоот энд бәәнә. Тегәд эн җил бүрдәгдсн һәәхүл хальмг улсин кезәңк тер цагт олзлҗ йовсн тоотыг тәвҗ үзүлсәрн ончта гих кергтә. Нүүдл улс йирин җирһлдән, ямаран бәәсинь ямр өлг-эдтә, урн һарин эрдмнь ямр нәрн болн сәәхн бәәсинь цуг тер тоот йилһән кевәр үзүлҗәнә. Хальмгин музейд үзүлгдәд уга экспонатмудыг Элстд авч ирҗ үзүлхин тускар үгцв.

Һәәхүл көдлмшән төгсәхлә, Тундутовин аһ күүнд белглсн хальмг хувцн Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейд үзүлгдх гисн ицл бәәнә.
Әрәсән улсин сойлын зөөрин җил гиҗ зарлгдсн 2022-ч җилд тиим өвәрц һәәхүл бүрдәгдснь хальмгудт байрта йовдл болҗана. Ик орн-нутгин тууҗд болн сойлын җирһлд хальмгуд зөвтә орман эзлҗ йовхинь эннь медүлҗәнә. Өвкнрин зөөрин чинр эндрк үйнрт ик үлгүр болҗана.

ХӨӨЧИН Галина

Видео