Хальмгуд болн Ян Потоцкий

09-08-2022, 12:14 | Общество, Таңһчин зәңгс

Энүнә өмнк һарцдан нертә номт, дипломат болн зуульч Ян Потоцкий Иҗл һолын дор һазра болн Ар Кавказар йовсн цагтан хальмгудын тускар бичснә тодлвраснь эклҗ барллавидн. Ода бидн умшачнрин оньгт тер тодлврас цаарандкинь барлҗанавидн. Ян Потоцкий тодлвран 1798-ч җилд бичсинь медхд чигн өврмҗтә. 230 һар җил болад, өдгә цага умшачнрт польск номт бичсн тоотыг орчулҗ, хальмг келәр барлҗанавидн. Тер кезәңк цагт бас ноха сард үзсн тоотан Ян Потоцкий цааснд буулһҗ үлдәснь йир соньн гих кергтә.

Түмн нойнд гиичләд
Ноха сарин 15-д хурлд бәәсн бурхдыг, шаҗна нань чигн әрүн тоотыг зурҗ авсмн. Түмн нойна нутгт бәәршлдг миңһн герт хойр миңһн күн бәәнә. Шаҗна хувргуд 220 күн, эдн баһчудт сурһмҗ өгнә. Кесгнь эмнлһнә халхар зөвәр медрлтә. Бийнь тас уга улст тер дарунь дөң болҗ чадна. Өрүни мөргүләс талдан нег шаҗна үүлдврт орлцсна тускар бичҗәнә. Гелңгүдин хувцна тускар бичхләрн терүгинь китдин хувцнла әдлцүлнә. Теднә өмн улан мөңгн ааһ болн кенчрт орасн буудян эс гиҗ тутрһин экн билә. Номиг кесгтән умшад, нүднәннь өмн номта торһн эд бәрәд, ном умшлһан дахулад, тер экән деегшән цацҗ хаяд, цааранднь номан умшад бәәв. Тер хоорнд нег гелң босад, бурхдын өөр саңгин идә шатаһад, зальврад, шилд шар өңгтә ус кеһәд эргҗ йовад, гелңгүдин өмнк ааһст терүнәсн кеҗ өгв. Гелңгүд терүнәс ууһад, маңнадан, чирәдән түркәд бурхнд гиҗ дееҗ бәрв. Цуг эн үүлдвр тогтсн диг-дараһар кегдҗәхнь медгдв. Гелңгүдин дүриг, тедн альд ном умшҗахинь зурад авчклав.

Өөр бәәсн күүтрт одад, тенд гү сааҗасн зөвәр сәәхн күүкдиг үзсән номт бичҗ. Түмн нойнла хәрҗ йовад, дәкн кесг көк хутн бәрҗ авч. Хальмг болһн начн шовута, терүгән өөрәсн холд тәвхш. Шовуһан хотлад, өдрин дуусн терүгәрн керг кеһәд бәәнә, - гиҗ Потоцкий бичҗәнә.

Үдин хөөн хойр күүг зарһла харһулснд орлцв. Түрүн өдрмүдт теңгсәс салькн үләһәд, зөвәр киитн болҗасмн. Дарунь ик халун болад, теңгрин бәәдл тиигҗ генткн сольгдад, әмтн кесгнь гемтснә тускар Түмн нойн күртл, тер дотр Ян Потоцкий чигн икәр царцад, энүг тер ишкә гертәснь үвләр нойн бәәдг герт орулад, килмҗ һарһсна ашт эн удан гемнсн уга. Ноха сарин 20-д хальмгуд нүүдлән сольҗасиг үзүлҗәнә. Ахр цагин дотр герән цуцлад, темән деер ачад, күүкдән суулһҗ авад, хаалһдан һарч. Аца ачсн темәдиг күүкд улс залҗ йовна. Кесгиннь өмн бичкдүд йовхнь үзгднә. Йовһн нег чигн күн үзгдхш, цугтан мөр эс гиҗ темә унсн йовна. Көгшн лам чигн хувргудыннь өмн мөр унсн йовна.

Потоцкий цувлдад йовх эн улсиг дахад, хаҗиһәд, кундурск маңһдмудын һазрар йовв. Хаалһдан Иҗл һолур темцҗ йовх кесг сала-сартгудар һатлҗ йовсиг зааһад, Дин - Эсламин аулд ирв. Терүг ик холас дегд олн күн хурсарнь медв. Нег бичкн өөдм деер наачасн гиҗгтә күүкд түрүнкснь болҗ эдниг тосв. Гиичнриг үзәд, эдн өөрдәд, нег-негндән шахлдҗ зогсв. Гиичнр зуг теднә альчурмудыг үзв. Түмн нойн хальмгар эднд йөрәлин үг келәд, бииләд өгтн гиҗ сурв. Нойна үг болн көгҗмин зевсгин ә соңсад, күүкд деерк хааһулан невчк өргәд, хоңшарнь деегшән хәләсн башмгудан мана оньгт тусхав. Хойр күүкн мадн тал өөрдҗ ирв. Көгҗмч теднә хааһулынь секәд, күүкд экләд биилв. Нүдән деегшән өрглго, хаалһата нүдтә кевәрн эдн көгҗмиг дахад, йир сәәнәр биилв. Биилчкәд эдн чирәһән урдк кевәрн хаачкв. Күүкдин хувцн акад болҗ медгдв. Цаһан мөңгн кесг цевтә, модн кеерүлтә, һартан олн буһута, хамртан үнтә чолута, билцгүдтә, хувцнь дегәд олн юмар дүүрсн болҗ медгдв.

Хәрд һарчах күүкиг яһҗ кеерүлҗәхинь одад хәләвүв. Хүрмин нәр сән болтха гиһәд, цугнь тоод авгдҗ. Дөрвн мөрн, дөрвн бух, дөрвн хө алад, хот кеҗ. Хөөнә тарһн сүл, гесн-гүзәг, хөөнә толһа болн шимтә нань чигн хот ширә деер тәвгдәд бәәв. Гамахин хүрм генткн ухандм орв. Маднд онц майхн тәвсн бәәҗ. Терүнд би Бен-Алиета күүндүв. Эннь кундурск шаҗна күн бәәҗ. Күүндхлә эн зөвәр сурһульта, дәкәд чигн медрл авх седклнь медгдәд бәәнә. Нанд түрг грамматик бәәнә гиҗ соңссн болв. Терүг үзхәр ирҗ. Бидн зөвәр удан кундур улсин тууҗин тускар күүндвидн. Эдн йоста ноһаш келн-улсин мөн, хальмгудын ишкә герт бәәдго, тегәд эднә хотн нүүдл улсин, талдан маңһдын бәәрнәс йилһрнә. Үвлднь эдн йосн гермүдт бәәнә. Эврәннь майхна өөр эдн гилдрһ гиһәд терг бәрнә. Тернь ик авдр болҗ эднд церглнә. Кезәнк эн авъяс Меандрин бичмрт чигн келгдсмн.

Үдин хотыг ик болн бичкн хәәрцгүдт авч ирҗ тәвв. Нег ик хәәрцгт мөрнә дөрвнә кесн махн, наадкснь хөөнә махн, чансн зарм болн буудя билә. Үдин хотын хөөн мөрнә урлдан болв. Терүнә дару бөк бәрлдән болх бәәсмн. Хаалһд һарч йовх болад, бидн терүгинь үзсн угавидн.
Нарн суутл Актюбин һолын көвәд күрвидн. Тенд маднд белдсн темәдәр һолыг һатлвидн. Зөвәр харңһурсн цагла шин нүүдлин һазрт күрвидн. Түмн нойн ирәд, эврә зер-зевән үзүлв. Төмр хааһул болҗ, сумнас халхлдг кесг тоот бәәҗ. Теднь цугтан эврә нертә. Түмн нойна зер-зев болн цергә хувцн дунд хамгин ончтань Китчин-Килинтук (Китчин - хаана киилг) нертә төмр хувцн мөн. Терүнә тускар цуг маңһд улс болн Кавказин әмтн күртл меднә.
Ноха сарин 22-т Джид - Хаджи кезәнк ик шивә һазрт одад, тенд үлдсн хамхрхасинь үзсән бичҗ. Тоосхар босхгдсн дөрвн ик бәәшңтә шивә дотр ора, терз, үүдн уга модн гермүд үлдҗ. Тас хоосрсн һазрт зуг моһас болн ик хорхас бәәрлҗ. Сөөднь чонмуд уульҗ әәмшг үүдәдгин тускар бичҗ.

Богд уулын туск келвр
Джид-Хаджи ордг хаалһас ар-деед үзгүр һарсн хаалһар Богд уулур һурвн хонгар одад ирснә тускар Потоцкий бичҗәнә. Богд гисн моңһл үг. Әрүн, сүркә, алдр болн ик күчтә гиҗ орчулгдна. Орс йосна халхас Китдин хаана тускар Богд хаана зергәс гиҗ бичснь чик биш болҗана. Деедс евәсн үүл биш бәәсинь талдан үгәр темдглнә. Моңһлмуд Китдин һазрт йос бәрҗәсн цагт Әрәсәд тиигҗ келдг бәәсн бәәдлтә.
Эн Богд уулын тускар энд олн келвр келнә. Уулын ора деер хальмг ухатл бәәршнә гиҗ тоолна. Дигтә нег өөдмд күрчкәд, цааранднь кү йовулдго тер сәкүсн давҗ һархар зөрглсн улсиг тамин йоралд тусхана гиҗ келцхәнә. Нанла тиим йовдл учрсн болхла соньн болх бәәсмн. Зуг ода энд сөөднь киитрәд, өдрәр бас дала халун болдган уурсн цаг билә. Һолыг һатлҗ һарад, хурт норад, дарунь хувцан хагсадг арһ уга билә. Урднь царцад гемнснәс сәәнәр эдгәд уга төләдән би тер сәкүснә бәәрнд күрхәр седсн угав.

Ноха сарин 23-д зөвәр оратсн цагла би нүүдл һазрур хәрү ирүв. Гелңгүд ном умшад, цер бәрх цаг ирсинь зарлсиг үзүв. Асхн шидр черкш улс ирәд, эднә бииһинь хәләһәд, тернь хазгудын бииһин бәәдлтәһинь Потоцкий бичҗ. Хоша бәәх әмтнә би чигн әдл бәәдлтә болдгнь медгдҗәнә. Болв норвежцнрин би юнгад хазгудын бииһин бәәдлтә болдв? Терүгинь цәәлһҗ чадлго бәәхән, тер бииг Копенгагенд үзсән тодлад Потоцкий бичҗ.

Кавказин улсин тускар бичхләрн, тедниг Әәдрхнд олар үзсән, тедн дунд чеченск нойн күүкд күн бәәсинь тодлв. Тер нойн күн дәәнәс зулад, эн балһснд бәәршсн болҗ һарв. Нойн күүкд күн зөвәр медрлтә, түрг келәр келдгнь медгдв. Келн-улсиннь дассн авъясан эн мартад уга бәәснь болв. Эднә нойдын тохма әмтн кезәнәс авн ик хаалһсар Тифлис эс гиҗ Баку орҗ йовсн улсиг хулха-була кеҗ, юминь хулхалҗ авсна тускар эн келв. Энд эн төвкнүн бәәсндән зовлң эдлҗәх бәәдлтә болҗ медгдв. Хулха-була кедго күүнд мордснь эднә улст икл өврмҗтә йовдл болх гиҗ эн тоолҗала. Би терүнә келснд итксн угав. Болв Түмн нойна цәәлһсәр, тенд мел тиим зокалар бәәнә. Зәрм нойд хулха келго бәәхлә, теднә герин өөр давҗ һарчах әмтн дала чолу овалад, эн насндан эн күн хаҗһр кевәр бәәхинь медүлҗәнә. Түмн нойнд итклго бәәҗ болшго, юнгад гихлә теднә һазриг, әмтиг, авъясмудыг эн меднә, тенд кесг одсмн, тер дотр дәәнә йовлһнд орлцсн цагтан тер һазрт күрсмн.
Йириндән уулын әмтн заңднь олн-зүсн тоот негдсн әмтн болҗана. Һазадын орна улсиг меклхдән эдн һавц, хулха кехдән эвтә, әмнәсн хаһцхасн әәдго зөргтә, гиичлүлдг авъяста, үүрлсн цагтан үр-иньгтән итклтә улс болҗ медгдҗ.

Нүүдл цуг һазрт болн Нурджена нойна аһинд шаҗна олн зүсн йосрхл күцәгдв. Нойна аһ онц халхас тогтсн номин бичмртә дегтриг хәләҗ, тер үүлдврт орлцв. Тер халхсиг күн болһнд бәрүлҗ өгәд, цугтан терүг дуулад, ном умшв. Ламла мендлҗ һархар одад, кесгтән күүндсмн. Галдан-Церңгин хаана цагин тускар күүндәд, тенд лам баһ цагтан бәәсн мөн. Хальмгудын дөрвн үйин цагин йовудт 3000000 гер бәәсинь, орсин тооһар бәәсинь лам нанд келв. Галдан Церңгин дәәч йовлһсин тускар, Богд уулын тускар лам келсинь Потоцкий тодлулҗана. Тиигәд Әәдрхнүр болн Кавказур кесн зуульчллһндан теегәр нүүҗ йовсн хальмгудын нутгудар дәврҗ һарсна тускар бичснәс зуг зәрм тоотынь умшачнрин оньгт тусхаҗ бичвидн.

Барт белдснь ХӨӨЧИН Галина

Видео