«Хууль» гидг үгин соньн тууҗ

13-08-2022, 12:13 | Общество, Таңһчин зәңгс

Күүнә амнас һарчах үг болһн эврә тууҗ-түүктә болна. Зуг, зәрм үгмүдин үүсл-һарлнь мартгдад, күүнд эс медгдәд бәәнә, зәрм үгмүдин тууҗиг болхла, хуучн цагин цаас уудлҗ хәәхлә, тодрха болҗ һарад ирдг. Мана келнә «хууль» гидг үг нег тиим үг болна. Эннь хуучрсн үгмүдин тоод орв чигн, өдгә цагин келнд сергәд орхла, үлү болх биш.

Мунин Бембә номт редктор болҗ 1977 җилд һарһсн «Хальмг-орс толь» гидг дегтрин 614 халхд «хууль» гидг үг бәәнә. Эннь хойр зүүлин тәәлвртә болна: негнь гидм болхла, хуучрсн ‘закон’, хойрдгчнь ― ‘распутник’ гидг орчуллһта юмн. Ода зөрүтә хойр цәәлһвринь авч шинҗләд, хальмг келнә эн үгин тууҗинь һарһҗ, олмһа ухата күүнә седклин байр кеҗ авый гих седкл зүүһәд бичҗәнәв. Соньмсснд туста болҗ, мана келән сергәҗ делгрүлх керг-үүлд «далад дусал немр» гисн үгәр нег бичкн немр болх гиҗ санҗанав.

Эн «хууль» гидг үг 1977 җиләс биш, үлү эртәс тольд орснь тодрха бәәнә. 1911 җилд орс номт Алексей Позднеевин «Хальмг орс толин» 95 халхд чигн «Хуули» ‘закон’, ‘уложение’ гидг цәәлһвр деер хойрдгч утх-чинрнь ‘блуд’ гиҗ йовна. Тиигхлә, мана хальмгудын келнд биш, цуг моңһлчудын келнд эн үг әдл утх-чинртәһәр һарад ирх йоста. Хәәҗ хәләй, эс хәәснь олдг биш! Үннәр «Моңһл орс делгрңгү ик тәәлвр толь» гидг дөрвн ботьта толь-бичгт эн мана «хууль» гидг үг бәәнә. Зуг, орс келнә тәәлврнь ‘блуд’, ‘распутство’ гидг үгәр дутчана. Тиим утх-чинр моңһл келнд уга.

Мана ах-дүүнрин келнд болхла, тус үгиг ‘закон, кодекс, декрет’ эс гиҗ хойрдгч чинрәрнь ‘повесть, предание’ гидг янзар орчулҗ өгчәнә. Тегәд иткмҗтә һурвн дегтр хәләҗ умшад, цааранднь хәәҗ йовый! Моңһлын номт О. Сүхбаатрин «Моңһл келнә хәр үгин толь» гидг дегтрт «хууль» гидг үг бас бәәнә. Терүнә тәәлвринь хальмг келнд орчулхла, 1) «зү-тогталар илрч һарх үнн бәәдлин альв үзгдлин хоорндын холва болн зү-тогтал», 2) «төр-засгин деед эрк бәрх һазрас эрк биш мөрдүлхәр батлсн тогтал, дүрм» гидг хойр цәәлһвртә бәәнә.

Хәрн, хәр үгин толиг бидн юңгад секввидн гиҗ келхлә, эн «хууль» гидг үг һазадын келнәс орҗ ирсн шинҗтә юмн гиҗ үзгдв. Моңһл номтнрин үзсәр эннь кидт келнәс орсн үг болна. Китд келнд тернь «фа-лү» гидг дуудлһта бәәнә. Китд келнә толь секч цааранднь хәй! «Китд-орс толь» гисн 1989 җилд һарсн зузан дегтрин 236 халхд эн «фа-лү» гидг үг ‘закон, право’ гиҗ йовна. Тиигхлә, китдин «фа-лү» яһад «хууль» болтл хүврҗ ирсмби? Кезә, аль цагт эннь мана келнд орҗ ирсн болхв гихлә, ода эн үгин тууҗиг эклҗ келҗ өгий.

Цуг моңһл келтнр Чиңһс хаана цагт «Ик Яс» гидг цааҗта бәәсиг бидн олн дегтрәс үзәд медҗ чадҗанавидн (эн «Яс» гидг үгәс мана келнд ода күртл «ясх» гисн үг хадһлгдҗ үлдсн бәәнә. Зәрмдән эн үгиг буру тәәләд, Ик Йосн гиҗ хальмг келнд цәәлһнә, зуг тернь буру). Тер цагт моңһлчуд үзг-бичг уга, «Ик Яс» гидг йосиг цааснд бичәтә биш, күн болһн амарн келәд йовсиг чигн олн дегртәс үзҗ чадҗанат.

Хөөннь, Чиңһс хаана ачнь Хүвлә хан Китдиг дәәләд авч, тенд нойрхҗ суусн цагт цаасн зака үзәд, түүнә ик тус медҗ, эврә үзг-бичг Төвдин Пагба ламар зокаҗ, зака болһниг цааснд бичәд, китд «фа-лү» нерәр нерлдг болҗ. Моңһлчуд кидтин келнә үг-әәг келдг арһ уга болад, эврәһәрн келсн цагтан, китдин «фа-лүг» «хууль» болтл хүврүләд авч. Моңһлчуд китдәс һарад йовсна хөөн эң-зах теегүрн олн һазадын үгмүдиг авч ирҗ. Тедн келнә аю дахад хүврҗ, моңһл келнд шиңгрҗ орад, тасрл уга хүв болҗ ирв. Нег тиим үгин тууҗиг бидн медәд авувидн.

Адг-сүүлднь болхла, «хуулин» ‘распутство’ гидг утх-чинриг цәәлһәд келҗ өгсв. Мана хальмгуд Иҗл Зәәһин хоорнд ирҗ бүүрлснәс авн, эврә күүкд-гергчүдин әрүн нерн, шагшавдыг чигн нәрн кевәр аҗглн хәләдг бәәҗ. Энд, төгәлңгдән талын келн-улсла бәәхд, эврә тохм-цусан хадһлх керг-үүл һол болҗ һарв. Тиигхлә, мана хальмг хаадын тогтасн хууль цааҗин йоснд аля-цеңглин кергиг ик буруд үзҗ, эдү мет алҗасиг хөрхд ик оньган өгч бәәсн мөн. Тиигәд, иигҗ йовҗах күүг хуульла харһх гиһәд, түрүләд «хууль биш» (незаконный) гиҗ нерәдәд, хөөннь «биш» гидг үг алдрҗ, «хуульнь» үлдҗ гиҗ сангдна. Эн ухан-сананд герч болх хальмгудын зарһ кеснә хойр тод бичгәр бичсн цаасн бәәнә.

КОРНИН Геннадий

Видео