Генерал Городовиковин нилчәр

10-09-2022, 12:18 | Общество, Таңһчин зәңгс

Давсн зун җилин 60-гч җилмүдт хамгин нәрн төр ямаран бәәсн гихлә, тиигхд Хар Һазра района белчриг хәрү авх кергтә билә. Тер цагт Хальмг АССР-ин һурвна нег хүвнь мана таңһчла хам-хоша бәәдг регионмудын нәәмәдллһнд бәәсмн. Үлгүрнь, Хальмгин 7 462 миңһн гектар һазрас 1 300 миңһн гектар Сарпулин крайин нәәмәдллһнд билә, 495 миңһн гектар – Әәдрхнә мүҗ, 434 миңһн гектар Ростовск мүҗ, 211 миңһн гектар Дагестан, 22 миңһн гектар Аһшин мүҗ олзлҗала. Мана таңһчин Хар Һазра белчрт эн регионмуд хойр шаху сай хө асрад, теднә хурц туруһар һазриг үрәһәд, урднь цецгәрҗәсн теегиг йосн көдәд хүврүлҗәлә. Эн учрар КПСС-ин обкомин негдгч сегләтр Городовиковин Басан 1965-ч җиләс авн эврә һазран таңһчин медлд орулхар көдлмшән эклсмн. Яһад 1965-ч җиләс гихлә, мел тер җилд СССР-ин Министрмүдин Советин тогтаврас иштә Хар Һазра белчр олзлҗасн регионмудын нәәмәдллһнә болзг чилҗәлә. Тегәд Хар Һазра идгүдиг эврәннь медлдән авхар Басан Бадьминович хамгин түрүнд 1965 җилд Ик Буурла район тогтасмн. Эн йосндан аһу ик көдлмш билә.

Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач Тимофей Кутыгин тер цагин тускар иигҗ келҗ өглә: «1965-ч җилин туула сарин 16-д намаг, «Буратинский» совхозин һардачиг, Басан Бадьминович бий талан дуудад келв: «Партин обкомин бюрон шиидврәр та бюрон гешүнд орулгдад, Ик Буурла район бүрдәлһнә төлә дааврта болвт. Эн учрар би таниг партин райкомин хойрдгч сегләтрин үүлд шиидхәр бәәнәв». Тер өдрин бийднь таңһчин һардач Кутыгинд маңһдур Ик Буурла райоһур йовтн гив. Маңһдуртнь орүһәр дәкәд һурвн күүнлә эн ГАЗ-69 машиһәр Ик Буурла район темцәд һарсмн. Анҗур Пюрбеевин нертә совхозин алднд машинь хамхрсмн. Тер өдрәр шуурһн шуурчала, тегәд агчмин зуур гилтә теднә машиг цасн бүрксмн. Шуурһн шуурчасн кемлә альдаран йовхнь медлго тедн өрүн күртл киитн машиндән хонсмн. Өрүһәр тедн тал танк өөрдәд зогсв. Танкас таңһчин дотр-дундын министр Д.Н.Акугинов һарад, Кутыгин гисн кемб? – гиҗ сурв. Хөөннь илдксәр, Басан Бадьминович өрүһәр партин Ик Буурла райкомур җиңнүләд Кутыгиниг сурсн бәәҗ. Кутыгин поселкт ирсн угань медәд, Акугиновд Кутыгиниг олҗ автн гиҗ заксмн. Тер жилин бийднь туула сарин 27-д Ик Буурлд партин райкомин түрүн хург болсмн. Түүнд Сарпулин крайин коммунистнр бас орлцла. Басан Бадьминович хургт иигҗ келсмн: «Дәкәд нег хойр-һурвн җил давсна хөөн эн хоосн һазр деер дунд сурһулин, больницын, бичкдүдин садын, сойлын төвин, әмтн бәәдг сәәхн гермүдтә района ик Төв босхмн. Эн района һазр деер өдгә цага совхозмуд бас өсхмн. Тиигхлә буурл манцын эн теегт сән-сәәхн җирһл ирхмн. Эрк биш ирхмн». Басан Бадьминовичин келсн үг мел чик болҗ һарсмн.

Дарунь Басан Бадьминович Хар Һазра белчриг авад, тендәс хам-хоша регионмудын үүлдвриг һарһхар Хар Һазра районд хө өскдг эдл-ахус тосххар шиидсмн. Энтн нег-хойр җилин көдлмш биш билә. Эн күслдән күрхин төлә белдврин ик гидг көдлмш күцәх кергтә бәәсмн. Эн көдлмшин ашар дигтә 50 җил хооран, 1972-ч җилин һаха сард, Хар Һазра районд дегц тавн-зурһан шин совхоз үүдсмн. Эдл- ахус района поселкмудын МЖС-ин ул деер бүрдәгдлә. Үлгүрнь, Полевой МЖС Комсомольский поселкд бәәршлҗәлә. Түүнә ул деер Юрий Гагаринә нертә совхоз тогтагдла. Прудовской МЖС Адг поселкт бәәдг билә. Тер МЖС-ин ул деер «Первомайский» совхоз бүрдәгдсмн. Кумской МЖС Будденовин нертә совхоз болсмн. Прикумский поселкин Комсомольская МЖС-ас «Ставропольский» совхоз үүдсмн. Келхд, «Улан Туг» совхоз деер заасн совхозмудас урд, 1968-ч җилд, бүрдәгдлә, яһад гихлә эң-зах уга теегт геедрсн эн эдл-ахуд Хар Һазра главкин һардврин гер бәәршлҗәлә. Хөөннь эн совхозиг Артезиан поселкин медлд орулсмн.

Шиңкән бүрдсн эн эдл-ахусин төлә Городовиковин даалһврар Дагестанас болн Чечено-Ингушск таңһчас 400 миңһн шаху грозненск тохма хөн хулдҗ авгдла. Тер хөөдиг хуваһад эдл-ахуст түгәҗ өгсмн. Аштнь эдл-аху болһн дундлад 50 миңһн хөөтә болсмн. Эн гиигн биш көдлмшиг Хар Һазра района селәнә эдл-ахун заллтын ахлач Николай Дмитриевич Артемов һардла. Хөөннь эн кесг җилдән района күцәгч комитетин ахлачар көдлсмн.

Шиңкән үүдсн эдл-ахусин һардачнриг көдлмшт оруллһн района һардврин төлә бас Городовиковин дааврта даалһвр болснь маһдго. Болв Басан Бадьминовичин даалһвр тер мет цаглань болн сәәнәр күцәгдсмн. «Улан Туг» совхозин директорин үүлд дәәнә цагт Басан Бадьминовичин нөкд Николай Данилович Любченко шиидгдлә. Ворошиловин нертә совхозин түрүн һардач Тюльҗин Зурһан билә. Буденновин нертә совхозиг Александр Иванович Кущев һардла. «Ставропольский» совхозин түрүн директорар Виктор Иванович Головин көдллә. Гагаринә нертә эдл-ахуд түрүн директорар Николай Семенович Литовкин бәәсмн. Ташр эн эдл-ахус һурвад-дөрвәд бат фермтә бәәсмн. Ферм болһнд 10-ас 30 күртл өрк-бүл бәәдмн. Зәрм фермс эклц сурһульта бәәсмн. Эклц сурһуль уга фермин бичкдүд совхозин интернатд өңгәр бәәһәд бәәрн дунд сурһульд сурад, цуг халхар шаңһа мөңгәр теткгдмн. Ода тер фермүдәс юмн үлдсн уга. Заасн һардачнрин болн теднә нөкднрин күчәр Хар Һазра районд бәәдл-җирһл цуг халхар делгрҗәлә.

Харм төрхд, урднь цецгәрҗәсн эдл- ахусин ик зунь ода му бәәдлд бәәнә. «Улан Туг» совхоз болхла уга болҗ одҗ. Буденновин нертә болн «Ставропольский» совхозмуд бас әрән гиҗ бәәнә. Яһад тиим юмн болҗахмб? Тер цага әдл билгтә һардачнр угай? Кен медлә.

Болв мана таңһчин райод шинәс босхмн гисн нәәлвр бәәнә. Юңгад гихлә сән җирһл оңдан регионмудт олҗ авхар йовҗ одсн селәнә әмтн баһ-саһар болвчн герүрн ирәд, нурһлҗдан КФХ-с тогтаһад көдлҗәнә. Теднә күчәр мана таңһч шинәс күчән авад делгрх гиҗ санҗанав. Зуг өдгә цага фермүдт олн талас дөң кергтә.

ШААКУН Василий

Видео