СОДМОН-БАГШИН НЕРНЬ МӨНКИНД ҮЛДХМН

24-09-2022, 21:39 | Общество, Таңһчин зәңгс

Намҗавин Содмона нернь Хальмг Таңһчин тод бичгин, хальмг келнә босхмҗла өөрхн залһлдата. Эврә әмдрлин цуг үүлдвринь өөрд-хальмгин келнә, үндсни сойлын делгрлтд нерәдсмн. Нарт-Делкән моңһлч эрдмтнрин дунд Содмон-багшин нериг эс меддг номтнр ховр болх маһд уга. Содмон-багшла харһсн күн энүг наснаннь туршарт төрүц мартшго, әрүн дүринь чееҗдән хадһлҗ йовхмн гиҗ цуг номтнр ухан-тоолвран медүлҗәнә. Моңһл келтнрин, Шинҗәнә Хальмгин номтнриг хамцуллһар, Әрәсән Китд Улс хойрин номтриг өөрдлүлхәр ик көдлмш кеҗ йовснь темдгтә. Өөрд келнә шунмһа үүлдәчин болн билгтә багшин санлыг тевчәд эн илдклән нерәдҗәнәвидн.

Намҗавин Содмон Шинҗәнә Ховг-Сәәрин Үнн сүзгт хуучн торһудын Хөөт хаалһин чуулһна Засгин хошуна Геркән сумна (селәнә) күн. 1964-ч җилин 11 сарин 27-на өдр Дунд Улсин Шинҗән-Уйһрин бий даасн нутга Тарвһта әәмгин Ховг-Сәәрин Тевкән Усн селәнә Миӊһн-Булг тосхнд (фермд) малч Дүүрӊгин Намҗавин тавдгч көвүн болн төрҗ.

1971-ч җиләс авн 1976-ч җил күртл Тевкән Усн селәнә Миӊһн-Булг фермин эклц сурһульд сурч, 1976-ч җиләс 1981-ч җил күртл Ховг-Сәәрин моӊһл бий даасн әәмгин Негдгч дундын школд сурла. 1981-ч җиләс 1985-ч җил күртл Өвр Моӊһлын Ик Сурһулин моӊһл кел, утх-зокъялын дацңд йилһән сәәнәр сурад, төгсәһәд, 1985-ч җиләс авн 1992-ч җил күртл Шинҗән-Уйгур бий даасн нутга Келн бичгин көдләчнрин ниитин «Келн болн орчулһ» седкүлин редакторар көдлв.
1992-ч җилин һаха сард Моӊһл Улсин Шинҗлх ухана академин Кел зокъялын күрәлӊгәс дед эрдмтнә (доцент) цол харсв. 1992-ч җилин үкр сард Әрәсән Хальмг Таӊһчд күрч ирәд 1993-ч җил күртл Хальмгин һол соньн «Хальмг үнн» соньна редактор болҗ «Тод үсгин өлзә оршв», «Сарин герл» мет шишлӊ халхин түүрвәч болад көдлсмн. Тер цагт Шиӊҗәнә өөрдин алдрт бичәч Хоӊһрин Бадан «Нилх цецг» романиг хальмг шин үзгт буулһн барлулҗ, Шиӊҗәнә өөрднрин өдгә цагин урн үгин зокъялыг түрүн болҗ Хальмг Таӊһчин олнд таньлдулв. 1993-ч җилин моһа сарас авн Хальмг Таӊһчин Болвсрл-көгҗлин төвд хальмг кел, урн үгин зокъялын тиӊкмин ахлгч багшар көдлв. 1994-ч җиләс авн Хальмг ик сурһульд багшар көдлн бәәҗ 2004-ч җилд «Китд Улсин Шиӊҗәнә өөрдин тод үзгин судлл» гих һанц төртә шинҗллһнә үүдәврәр кел-бичгин ухана докторын цол харсв.

Содмон-багш болхла Хальмг ик сурһулин дорд үзгин, китд келнә даслһна ул тәвсн багшнрин негнь мөн. 2004-ч җиләс авн 2007-ч җил күртл Хальмг ик сурһулин хальмг кел-бичг болн дорд үзгин шинҗллһнә Деед сурһулин оютнрт китд кел, урн зокъял, тод бичг, китд келнә келц зү, китд келнә үгин саӊ, өдгә цагин моӊһл кел болн нань чигн кичәлмүдиг зааһад, тиӊкмин һардачар көдлв. 2014-ч җиләс авн тавн җилин туршарт Хальмг ик сурһулин Конфуцин сурһулин һардач билә. 2018-ч җиләс авн Москван Багшин ик сурһулин һазад келнә деед сурһулин дорд үзгин факультетд профессорар көдлв.

Содмон-багшин күч-көлснә үүлдврнь олн-зүсн соньн йовдлмудар онцлгдна. 2013-2014-ч җилмүдт Хальмг Таӊһчин архивин һазрта хамтрад көдлҗ XVII-XVIII-ч зун җилмүдин тод үсгин дурсхлын материалыг диглв.

Намҗавин Содмон у-цаһан седкләрн кесг әмтнд дөң-тусан күргҗ йовсарн чигн темдгтә. Содмон-багш 80 шаху номин судллын зокъялын, дегтрмүдин түүрвәч: «Тод үзгт килвр орх түлкүр» (1997 җ), «Тод үзгин цаһан толһа» (1997 җил), «Цацлын дееҗ» (1997 җил), «Солӊһ» (2007 җил), «Шинҗәнә өөрдин тод үзгин судлл» (2004 җил), «Китд кел заах бичг» (2010 җил) болн нань чигн.

Өөрд-Хальмгин делгрлтд зөвтә тәвцән орулсн номт, багш, бичәч, орчулач Содмон багшин нернь әмтнә санлд мөнкинд үлдхмн.

Б. Урн-Цецг

СОДН КӨВҮН СОДМОН АХД

Өндр Сәәрәс ниссн
Өөрд моӊһлын содн көвүн
Өргн ик Иҗл Зәәд
Эр бийән зөрүлн
Эрдм номан түгәсн
Сойлын зүдклтн Намҗавин Содмон

Кел сойлын дархн биләт
Кичәл сурһалта багш биләт
Күндлһ иктә номт биләт
Кичәӊгү дару бәрцтә ах биләт!

Хойр улсин сойлын холва йовсн Та
Хотл олндан эв нәәртә әмдрсн Та
Хол өөрдән нер алдрта бәәсн Та
Ховг-Сәәр нутгнан омгшл болсн Та!

Аҗл-үүлсән дуту оркад,
Амн үгән чееҗдән хадһлад,
Амрг күмсән һундлта оркад,
Төрсн һарснаннь элкиг эмкләд,
Төрл-саднаннь зүркиг шанһад,
Төрлк нутгтан одн нег дутад,
Алсин хол Иҗл һолын көвәд,
Алдр нерән сиилҗ алтн ясан геелә...

Дорд үзгин судллын доктор Содмон ах
Дурлл хәәрән шиӊгәсн һазртан
Әрүн сүнснтнь амрлӊһу нөөрсәд,
Ар Ховг-Сәәрдән эргҗ ирәд төртн.
Ба. Бат

АЛСД СУВРСН ОДН

Хальмг таңһчин олн әмтнә сойлын үүлд бий, кел, седкл һурван зөрүлҗ йовад таалл болсн, нутгин ах Намҗавин Содмона гегән-сүмснд нерәдв.

Теңгрин гүнд ниссн
Тевкән уулын бүргд биләт!
Тер холын Иҗлиг зөрсн!
Теңкә-чидлтә ах биләт!

Тогтун сәәхн заң-аальта
Томата чееҗтә залу биләт!
Тод үзгиг Хальмгт делгрүлсн!
Торһудын шурңха эр биләт!

Найдгч җилин дундар ик сурһуль
чиләһәд,
Нандьн үүлсән эклҗ Үрмчд аҗл
бәәршсн
Насн дүүвр цагт Хальмг нутгиг зөрсн
Насна ханьтаһан хамт бүүрән тенд
суңһсн.

Он-җилин уданд Хальмг нутгт
иҗлдсн,
Онцха авъяс-билгәрән орс, хальмгт
бишргдсн,
Әрәсән Москвагин сурһульд багшин
алв хашсн,
Олн әмтнә деед болад нернь боса
гиллзсн.

Нутгин сәәхн ахм
Нууртан буудг хун билә,
Номын утхд невтрсн
Эрдм-билгин одн билә.

Хальв гисн чимән холын Хальмгас
ирхд
Хәәрт өлгә-нутгтнь хәргәд уйсад
одув.
Хамг садн-төрлинтнь угалн уйрх
һашудлд
Хатн Сәәрин уулмуд догдлсн болад
одув.

Нәәмн уулын нутгтнь
Нарна дор будңтв.
Намҗавин Содмониг дурсад
Нарлг Ховг-Сәәр һунрхв.

Хан уулын ярһу делгрхд
Хәрин шовуд иртхә!
Хальҗ йовсн Содмон ах
Хәәрт нутгтан төртхә!

Барт белдснь Манҗин Намру

Видео