Дүмбр теегтән билгән нерәдсн баатр

01-10-2022, 17:50 | Общество, Таңһчин зәңгс

Хоньна Михаил гихлә хамгин түрүнд зөргтә күүнә дүр уханд орна. Һаха сарин намрин цагла хальмг билгтә бичәч болн нер туурсн партизан цуг мадна сананд орна. 1981 җилин һаха сарин 22-т нертә бичәч болн дәәч сәәһән хәәсмн. Өдгә цагт орн-нутгт нәрн бәәдл учрсн цагт төрскндән цергллһнә йоста үлгүр болсн Хоньна Михаилын нерн болн керг-үүлдвр сангдна. 41-ч җилә дәәнд зөргәрн ончрсн, хальмгин нертә бичәч 41 җил хооран сәәһән хәәснь маднд соньн йовдл болҗана.
Хоньна Михаилын үүдәврмүд ХХ зун җилин хальмг утх-зокъялд зөвтә орман эзлсмн. Эврә цаган, төрскн теегән күч-көлсәрн, медрләрн, билгәрн һарсн һазран кеерүлҗәх улсин тускар бичсн шүлгүднь, поэмснь болн түүкснь урн үгин йоста зөөр болҗана.

Өдгә цагт чигн Хоньна Михаилын үүдәврмүд эврә чинрән гееҗәхш. Газетин халхст, седкүлмүдт, дегтрмүдт, олн-зүсн хураңһуст барлгдсн энүнә үүдәврмүдлә умшачнр даңгин таньлдна. Нертә хальмг бичәчин сүл җилмүдт һарсн үүдәврмүдин тускар бидн бичәчин күүкн, филолог номин доктор Римма Ханиновала күүндҗәнәвидн.

- Римма Михайловна, сүл цагт барас һарсн Михаил Ванькаевичин үүдәврмүдлә мадниг таньлдултн.
– Эцкин үлдәсн урн үгин зөөр йир байн. Түрүләд бидн тер бийнь барт белдсн үүдәврмүдиг һарһсн биләвидн. Тернь шүлгүдин хураңһус – «Ногтын дун», «Баh насн ханҗанав». Эдн 1981 җил барас һарла. Арвн җил болад, 1991 җилд урн-үгин бәрмт түүк «Сражение продолжается» гидг нертәһәр умшачнрин оньгт тусхагдла.
Бичкдүдт нерәдсн үүдәврмүдин тускар келхлә, 1986 җилд «Чудо-кони» гидг нертәһәр поэмсин хураңһу орс келәр барлгдла. «Сарин шаhас. Лунные альчики» гидг нертәһәр 2009 җилд барлгдсн дегтр бичкн умшачнрин тааслт олсмн.

- Бичәч Хоньна Михаил ода күртл умшачнрлаһан күүндәд бәәнә гиҗ келҗ болхмн.
- Тиим. Эцкин үүдәврмүдиг барт белдҗәһәд, би терүнә үгин күчнд авлгдад, хамцу хураңһу белдх дурн күрв. Эцк күүкн хойрин дегтрмүд гиҗ нерәдҗ болх төсв 2001 җил экллә. «Час речи» гидг түрүн хураңһуд шүлгүд, поэмс, орчулврмуд орв.
«Стану красным тюльпаном» гидг дегтрт мана үүдәврмүд һурвн келәр – хальмг, орс, англь келәр барлгдв. Эн дегтр 2010 җил барас һарла. Эцкин үлдәсн үүдәврмүдиг шинҗләд бәәҗ, көдлмш цаарандан кегдәд хрестомать кех седкл үүдв. Терүнәс давхларн зөргләд, хальмг урн- үгин хрестомать делкән олн келәр барлх седвәр төрәд, белдәд барлув. «Ландшафт истории: хрестоматия по калмыцкой литературе на языках народов мира» гиҗ нерәдгдсн эн дегтр 2015 җил барлгдҗ һарла. Умшачнрт таасгдад, тер җилин бийднь дәкн нег хрестомать белдүв. «Материнский хлеб: хрестоматия для детей и юношества по калмыцкой литературе» гиҗ тер нерәдгдлә. Эцкин үлдәсн зөөр тиигәд үүдәгч хаалһар уралан йовхд туслад бәәв.

- Хоньна Михаилын үүдәврмүдин кесг ботьта хураңһу белдгдх гиҗ соңслав. Эн көдлмш кегдҗәнү?
- 2018 җилд РАН-а Хальмг номин төв шин төсв эклҗ белдв. Хальмг келәр Михаил Ванькаевич Хониновин үүдәврмүдин олн ботьта номин хураңһу хальмг келәр белдҗ барллһна көдлмш күцәгдҗәнә. Түрүн ботьд бичәчин 1939 -1959 җилмүдт бичгдсн шүлгүднь орв. Хойрдгч ботьд Хоньна Михаилын 1960 җилмүдт бичгдсн шүлгүд орҗана. Эн ботин үүдәврмүдиг белдлһнд, цәәлһгч статьяс бичлһнә болн нань чигн шинҗллтс номин халхар белдлһнә көдлмшиг би күцәҗәнәв. Хальмг утх-зокъялд эннь түрүн иим һарц болҗана. Тегәд дааврнь йир ик гих кергтә.

- Хоньна Михаилын 100 җилин өөн 2019 җилд болла. Терүнд нерәдҗ ямаран керг-үүлдвр болсиг тодлхмн.
- Бичәчин тер өөнд нерәдҗ, Цугәрәсән номин-дамшлтын хург кегдлә. РАН-а Хальмг номин төвин ул деер болсн хургт һазадын орна номтнр чигн орлцла. Әрәсәд келн-улсин утх-зокъялын делгрлт ямаран болҗахин тускар тиигхд ик күүндвр болсмн. Конференцин материалмуд «Национальная литература России в поликультурном пространстве: духовно-нравственный и консолидирующий потенциал» гидг нертәһәр барлгдсмн.
Хоньна Михаилын нег шүлгин антолог белдгдснь бас чинртә йовдл. «Улан бадм болнав» гидг шүлгнь делкән 33 келнд орчулгдҗ барлгдв. Эн бичәчин герәсн болсн шүлг орс келнд һурвн күн орчулв. Семен Липкин орчулснь түрүн орчулвр бәәсмн. Валентин Сорокин бас орчулв. Би бас эврә орчулвран эн дегтрт оруллав. Моңһл, бурят, англь, олн һуч һар келәр, тер тоод тод үзгт бичгдсн шүлг умшачнрин оньгт тиим соньн кевәр тусхагдв. Дегтр йир соньнар кеерүлгдв. Олн зургуд терүнд орв. Орчулачнрин зургудыг чигн би терүнд орулув. Тиигәд теднд күндллһән медүлүв. Дегтр 2021 җилд Хальмг номин төвд барлгдҗ һарла.

- Римма Михайловна, Хоньна Михаилын урн-үгин зөөр йир ик болҗахинь тана кеҗәх көдлмш медүлҗәнә. Цуг эн үүдәврмүд, шинҗллтс, илдклмүд, орчулврмуд умшачнрт яһҗ күрнә?
- Сурһулин бүрдәцсин дегтрин саңгд тедн бәәнә. Эцкин үүдәлтин тускар, хальмг урн-үгин тускар белдсн сурһулин дөңцлмүдиг сурһуль болһнд өгнәв. Сурһулин эн шин җилд А. Пушкина нертә Элстин төв дегтрин саңгд, А. Балакаевин нертә балһсна модельн дегтрин саңгд, Х. Кануковин нертә Хальмг багшнрин колледжд, Элстин олн халхта гимназьд, Зая Пандитын нертә этно-сойлын гимназьд, С. Радонежскин нертә гимназьд сурһулин эн дөңцлмүдән багшнрт болн сурһульчнрт орс болн хальмг утх-зокъялын даслһнд дөң болх гиҗ белглҗ өгләв. Хоньна Михаилын үүдәрвмүдт нерәдсн харһлтст орлцнав. Шидр бичәчин үүдәлтд нерәдсн ил кичәлд орлцх кем учрла.

- Римма Михайловна, ода та ямаран шинҗллт кеҗәнәт?
- Докторск диссертацд эклсн көдлмшән цааранднь кеҗәнәв. ХХ зун җилин хальмг урн-үгин олн янзиг, тер дотр бичкн кемҗәтә янзиг шинҗлҗәнәв.
Мукөвүнә Баснгин, Сән-Белгин Хасрин, Инҗин Лиҗин, Саңһҗин Босян, Көглтин Даван, Хоньна Михаилын болн хальмг бичәчнрин үүдәврмүдт магталмуд, йөрәлмүд болн баһ кемҗәтә нань чигн янз ямаран кевәр олзлгдҗахинь шинҗләд, номин илдклмүд барт белдҗәнәв. ХХ зун җилд үүдәврмүдән бичҗәсн бичәчнр улсин урн-үгин зөөрлә йир өөрхн бәәсмн. Терүгинь шүлгүдәснь медҗ болхмн. Бичәч умшачин оньгт бәәхлә, әмтн терүнә үүдәврмүдиг умшад бәәхлә, нернь болн зокъялмуднь мартгдшго.

Күүндснь ХӨӨЧИН Галина

Видео