САРТ-ХАЛЬМГ ҮЛГҮРМҮД

29-12-2022, 15:43 | Культура

Эн өгүллд сарт-хальмг үлгүр үгин тускар келгдҗәнә. Киргизин хальмгудыг номтнр «сарт-хальмг», эс гиҗ «хар һолын хальмг» гиҗ нерәднә. Тедн бийән «хальмг» гиҗ келнә. Кесгнь паспортдан «хальмг» гиҗ йовна. Эдн дөрвн селәнд (әәлд) бәәнә — Чельпек, Таш-Кыя, Бурма-Суу болн Бөрү-Баш (хальмгар Җирн өрк). Өдгә цагт Чельпек, Таш-Кыя болн Бурма-Суу нег селәнд ниилҗ. Бөрү-Баш болхла салу бәәнә. Сарт-хальмгин кесгнь Каракол (Хар һол), Бишкек балһсдт бас бәәнә.
Сарт-хальмг амн үгин зөөрт ончта ормнь эзлҗәхнь «үлгүр үг» эс гиҗ «төв үг» (иҗлин хальмгуд «үлгүр» гиҗ нерәднә, Китд болн Моңһлд бәәх өөрд-моңһлмуд — «зүүр үг» эс гиҗ «үлгүр үг» гиҗ келнә). Түрүн болҗ сарт-хальмг амн-үгин зөөрин тускар 1929 җилд номт А. В. Бурдуков бичҗ темдглсмн, хөннь Эрнҗәнә Константин (1935), Кичгә Төлә (1964, 1972), Окна Борис (1979), Павла Дорҗ (1982) болн наань чигн.
Сарт-хальмгин өвкнрнь Хар һолур 1860-гч җилмүдәс авн дөрв тасрад, Шинҗәнәс орҗ ирсмн. Һурвдгч әңгнь 1884 җилд ирәд, хойрдгч әңглә нииләд, Челпек селәнд бәәршлсмн. Эдниг хар хальмг (‘цевр хальмг’) гиҗ нерәддг бәәҗ. Хар хальмгуд шарин шаҗнд иткдг бәәсмн. Хөөннь цугтан бурхн-шаҗан оркад, ислам номд орсмн.
Урдк цагт сарт-хальмгуд эврәннь келндән эңкр хару бәәҗ. Ямаран чигн төрәр: олна ниитин, бийиннь зөв күрглhнд, хәрү өглhнд, нань чигн үгмүд келсн цагтан үгин цецн болн чинртә тоотинь орулҗ, кееhәр чимҗ келхдән кезәд чигн дурта бәәснь номтрин бичврәс медгднә.
Эн өгүлл бичлһнд мадн эврә хураҗ авсн материалас (2009–2021) иш аввидн, шүүҗ авсн сарт-хальмгин үлгүр үгмүд иҗлин хальмгин болн шинҗәнә өөрдин үлгүр үгмүдлә дүңцүлҗәнәвидн.
Үлгүр үг (төв үг) гисн сарт-хальмг улсин амн үгд ахрар, эркн биш даршлhар келгддг олн әмтнә зүсн-зүүл керглә заг уга залhата, тодрха болн хурц сәәхн чимлhтә эс гиҗ кеерүллhтә үгмүд. Үлгүрт олн әмтнә санан-седклнь күцц дигтәhәр орҗ, үгин учр-утхинь сүл күртлнь цәәлhҗ келгднә.
Сарт-хальмгуд ик кезәнәс нааран мал өскҗ, өрк-бүлән асрдг. Мал — сарт-хальмгин һол зөөр болжахнь үлгүрт бәәнә:
Мал геедрхнә,
Гер дотрк буйн геедрнә.
Сарт-хальмгин үлгүр үгд малын өслтиг күүнә өслтлә ирлцүлнә:
Ууяад-ууяад күм болна,
Маяад-маяад мал болна.
Хальмг үлгүр — Мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, ууля-ууля йовҗ күн болдг, шинҗәнә өөрдин үлгүр үг — Мәәлсәр, мәәлсәр мал болдг, / Уульсар, уульсар күмн болдг.
Дәкәд күүнә дотрк заңгиг сарт-хальмгуд малын зүснлә дүңцүлнә:
Малын чоохр — һазад,
Күмнә чоохр — дотрвийд.

Малын алг һадртий,
Күмнә алг дотрвий.
Хальмг үлгүр — Үкрин цоохрнь һазань, / Күүнә цоохрнь дотрнь; Малын эрә һазаһан, / Күмни эрә дотран.
Сарт-хальмгин үлгүр үгд тавн зүсн малас (темән, мөрн, үкр, хөн, яман) оңдан мал харһна:
элҗгн — Элҗгниг кедү цоквчн, / Мөрн болшго,
ноха — Зовх ноха түләчиг дахна,
һаха — Ноха гоод һаха хучна.
Д.А. Павлов бичсәр, «Киргизмүд хальмгудыг сарт калмак гиҗ ода чигн нерлнә. Хальмгуднь киргизиг хальмгуд урднь келдгәр ода чигн «буруд» гиҗ тедниг нерлнә. Киргиз келн-улс узбекиг «сарт» гиҗ бас нерлнә. Эн һазра хальмгуд узбеки «хотн» гиҗ бас нерлнә. Хотн гисн Хотан гиҗ нурһлҗ уйгурмуд бәәдг Шинҗәнә нег һазр. Тер һазрин балһсна нерн. Тегәд чигн эн хальмгин келнд иим келгдл бәәнә: хотн болад оч (узбек болад оч). Сарт-калмак гисн узбекин хальмг гисн нерн».
Сарт-хальмгуд шинҗәнә өөрд улсин кевәр хотн күүнд дурго бәәснь үлгүр үгәс медҗ болхмн:
Яман мал биш
Хотн күн биш.
Шулмин төрлтә яман малыг яду улс бәрдг бәәҗ:
Ядсн күн ямасг.
Ода цагт сарт-хальмгин ик зунь тәрә тәрнә, кесгнь уулд малан хәрүлнә. Киргизьд селәнд бәәх улст цугтаднь гилтә һазрин хүв (пай) өгв. Шаң кимдәр трактормуд хулдв. Цуһар селәнд көдләд, намртан урһцан хураһад хулдна. Тәрснәс икнкнь боднцг, хавст, луувң, цуунг. Зер-земш бас икәр тәрнә — альмн, кедмн, шар өрг. Тедн тәрсн боднцган Казахстанд, Әрәсән Сивр күртл хулдна.
Сарт-хальмгуд тәрәчнр болсн учрас, шин тәрә тәрхәр үрсән бат хадһлдг бәәҗ. Төв үгднь иигҗ келсн бәәнә:
Үрсән идхәр,
Үкрән ид.
Сарт-хальмгуд йир көдлмшч улс, залху күүнд дурго. Тегәд уурлад келхләрн иигҗ келнә:
Үг көөхәр,
Үкр кө.

Өдрт унтхна,
Сөөд тусий го,
Өләркәд идхнә,
Өлсхд тусий го.

Залху-залху чамаһан яһс,
Завгт мах чамаһан яһс.
Шинҗәнә өөрд-моңһл үлгүр үг — Залху залху чамаһан яахв, / Завгтан бәәсн тоһшан яахв.
Көдлмш кедг уга күүнә герт юнчн уга, түлх түләнчн уга, уух-идх хот уга. Энүгәр дамҗулҗ, күч-көлснә чинр медүлҗ, залхуг гемшәҗәнә гиҗ келх кергтә.
Сарт-хальмг улс хулха, көр, хар санан, аля — эднәс хол йовх саната. Эдн әрүн цевр седклтә улст дурта. Худлч, көр, аля, хар саната улсиг нег эркн хорта дәәсн гиҗ тоолна.
Олн дунд иим улст орм уга. Тегәдчн иим улсин тускар үлгүр үг йир өргнәр олзлна:
Сән күмүнд му күмүн дурго,
Саран сарулд хулхач дурго.
Хальмг үлгүр — Сарин сарулд хулхач дуро, / Сән күүнд му дурго; шинҗәнә өөрдин үлгүр үг — Сәәнд му дурн уга, / Сарин сарулд хулхач дурн уга.
Санай ширәд,
Сүүҗий шорад.

Байрлсн керә барклна.
Хальмг үлгүр — Байрлсн керә бәәгдг; шинҗәнә өөрдин үлгүр үг — Байрлсн керә бәркрдг юмн.
Хар санан хар толха үзҗ.

Чиигтә модн түлән болхш,
Чиигтә урлта күмүн болхш.

Хаана йосна цагт эрдм-сурhуляр сарт-хальмг улс тату, сурhульта, бичг-тамh меддг улс ховр билә. Эрдм-сурhулин туск кецү цецн, гүн ухата, күүнд өврҗ болм, чикнә хуҗр хаңhам үлгүр үг йир өргнәр олзлна. Тер учрар эн үлгүр үгмүдт сарт-хальмг күн санҗ йовсн санаhан медүлҗәнә гих кергтә:
Сурсн сурһалиг
Сурар бооҗ болхш.
Хальмг үлгүр — Сурсн юмиг / Сурар боов чигн болхш.
Сарт-хальмг улс элгн-садндан, төрл-төрсндән хәәртә. Тедн хоорндан йир эңкр, нег-негән күндлнә, нег-негндән дөң-түшг болна. Тегәд энүнә тускар үлгүр өргнәр олзлна. Элгн-садн, төрлмүд ямаран хол болвчн, дөрвдгч, тавдгч үйдән бәәввчн, тедниг медәтнрнь баhчудтан зааҗ өгч, теднлә эркн уга таньлдулна, ямаран холд бәәввчн, тедниг «махна тасрха, ясна хуһрха» гиһәд нәр-нааднд дуудҗ авхулна. Эн седвәр hарhсн үлгүр үг темдглҗ болхмн:
Бөлнр бөөсән хувана,
Бөдүн бөл бөөсән хуваһад идчкнә.
Хальмг үлгүрт — Бөл күн / Бөөсән хувадг.
Темдглхд, иҗлин хальмгуд Зееһин сән тасрдг уга, / Зесин сән зеврдг уга, — гиҗ келдг. Болв эн үлгүрин эсргү бас харһна: Зеенрт тохм тасрна. Сарт-хальмг амн-үгин зөөрт бас иим утхта үлгүр үг бәәнә:
Девлин хорма зах болшго,
Зе көвүн мана болшго.
Күүкд күн хәрд һарад, хәрүләд ирхләрн, йир шүвтр, хорта үгәр бийән
келүлдг бәәҗ:
Хабтха түлән һалын зуд,
Хәрүлсн күүкүн герин зуд.
Шинҗәнә өөрдин үлгүр үг — Хавтха түлән һалын буг, / Хәрсн күүкн төркндән буг.
Ашлад келхд, сарт-хальмгин үлгүр үгмүд эврә келн-әмтндән үнлҗ болшго ик зөөр гиҗ келх кергтә. Кедү олн җилмүд давад йоввчн, үйәс үйд келгдәд ода чигн, ховр болвчн, теднә келнд олзлгдна. Сарт-хальмгин үлгүр үгмүд шинҗәнә өөрд-моңһл (өөлдин) үлгүр үгмүдлә болн иҗлин хальмг үлгүрмүдлә аһулһарн, учр-утхарн, даршлһарн болн кев-янзарн чигн өөрхн.

РФФИ № 20-012-00537 А төсвин күцәһәчнр,
Б. Б. Городовиковин нертә Хальмг Ик сурһулин номтнр Меняев Бадма, Борлыкова Босха, Басанова Татьяна.

Видео