«Цевр җирһлин төлә»

06-12-2022, 19:47 | Общество, Таңһчин зәңгс

Бар сарин 5-д Төрскән харсгч алдр дәәнд орлцач, Широклагиг һатлсн салдс, Әрәсән болн Хальмг Таңһчин күч-көлснә ветеран Бүүрчин Пельҗән 100 җилин өөн темдглгдв.

Бүүрчин Пельҗә 1922-ч җилд Баһ Чонса әәмгт һарсн болдг. Түүнә эцк Бабуркан Хөөч баһ цагтан Төвдт одад кесг җилдән тенд бурхн-шаҗна ном сурад, эн халхар ах сурһульта күн болад, таңһчин долан цергллтсиг толһалсмн.

Түүнә Пельҗә көвүн Маань багшин бүлд хойрдгч үрн билә. 1939-ч җилд эн хотндан күцц биш дунд сурһуль төгсәһәд Баһ Чонса әәмгә О. И. Городовиковин нертә совхозд эгл көдлмшчәр күч-көлсч хаалһан эклсмн. 1941-ч җилин мөчн сарин 12-т Әәрмд мордад Номһн далан флотд Советская Гавань балһснд церглв. Хөөннь 1942-ч җилд Сталинә закврар Пельҗән дәәнә әңг Челябинск балһснур йовулгдсмн. Тенд теднәс Онц бригад тогтаһад Ленинградск фронтын Старая Русь балһснур бачм кевәр илгәсмн. 1943-ч җилд Онц бригад 2-ч гвардейск аһарин-десантн дивизин ханьд орулгдад Курск дуһуд ирсмн. Тенд аврлт уга дәәлдән эклҗәлә. Пельҗә үүрмүдтәһән өдр болһн тер әәмшгтә бәрлдәнд орлцла. 1943-ч җилин ноха сард баһ наста хальмг салдс «Зөрмг йовдл үзүлсн төлә» гидг медаляр ачлгдсн болдг. Тиигхд Пельҗән ротын эмч шав авад эмнлһнд йовулсн учрар хальмг көвүнд түүнә даалһвр күцәх заквр өгсн бәәҗ. Нег дәкҗ Пельҗә дәәлдәнә һазрас шавта 19 салдсиг болн офицериг зер-зевтәһинь өрмг деернь кевтүлчкәд мөлкн чирәд теднән үкләс һарһсмн. 4-ч Украинск фронтын ханьд дәәлдҗ йовла, дарунь 1944-ч җилд маршал К. Рокоссовскийин 3-ч Белорусск фронтын дәәч болад фашистнрәс төрскн орн-нутган сулдхсн болдг.

1944-ч җилин эклцәс авн фронтас буулһгдад 1945-ч җилин мөрн сар күртл миңһәд хальмг салдсла хамдан Широклагд тавгиннь арсн шууртл Молотовск ГЭС-иг тосхла.

1945-ч җиләс авн 1957-ч җил күртл ХМАО-д болн Тюмень балһснд олн зүсн халхар көдлсмн. Сиврәс хальмг улс төрскнүрн нүүҗ ирснә хөөн Бүүрчин Пельҗә Баһ Чонст (ода Аршан Булг поселк) тосхлтын халхар ачта амрлһндан һартлан көдлҗ йовла.

Пельҗә Дорджиевич аваль Евдокия Андреевнала хамдан һурв көвү асрад, цугтаднь сурһуль өгәд, өрк-бүлинь өндәлһәд, олн ачнр-зеенртә болн нам зеенцртә бәәсмн.

Келхд, Бүүрчин Пельҗә сәәһән хәәтл олн җилмүдин туршт мана газетлә бат залһлда бәрәд, дурта «Хальмг үннә» халхст олн улсиг үүмүлҗәдг төрәр эврәннь ахр зурцан, келврмүдән, тууль-түүксән, йөрәлмүдән, үлгүрмүдән хальмг келәр барлдмн.

Бүүрчин Пельҗән шүлгләнә тускар онц келхлә чик болхмн. Пельҗә Дорджиевич шүлгләнд дәәнә өмн дуран өгәд наснаннь туршт тер халун дуран хадһлад йовла. Харм төрхд, түүрвәч эгл күн болад, шүлгүдән барас һарһдг арһ уга бәәсмн. Болв тер бийнь 1997-ч җилд Бүүрчин Пельҗән «Цевр җирһлин төлә» гидг нертә шүлгүдин хураңһу барас һарла. Нимгн һадрта бичкн кемҗәтә эн дегтртнь Төрскән харсгч дәәнә болн тууврин туск, ямр нег йовдлмудт нерәдсн, лирическ болн шог шүлгүд орсмн.

Дәәнә болн тууврин туск шүлгүдиг нульмсан асхруллго умшҗ болхш. Һарлдсн ах Аршд нерәдгдсн шүлгт түүрвәчин иим мөрмүд бәәнә:
«Баһ лейтенант цолта
Бүүрчин Арш ахм
Цө болд танкднь
Цогцнь шатад үлдҗ.
…Тәвн тавн җилдән
Тәвлго зургичинь хәләнәв.
Цогцичинь эс бәрсндән
Цальгрсн нульмсан арчнав».
Хальмгудыг хар гөрәр гемшәһәд, Сиврүр күчәр авад һарсна тускар түүрвәч бас үнн кевәр бичҗ умшачин зүркиг бульглулна:
«Терз цокч дуудад
Тәәл үүдән гив,
Чочҗ серәд ээҗ
Чичрҗ зүркнь менрв.
…Эврә медсәрн ээҗм
Эднд зөвән күргв,
Экрҗ ууляд, көөрк,
Элкн урсад одв.
Эңкр Төрскән харсхар
Эврә сән дурарн
Эцкнь көвүһән дахулад
Эн дәәнд одла.
Килнцәс эс әәҗәхмбт?
Кесн гем угаһар
Көгшн-бичкниг цугтаһинь
Киитн Сиврүр тууҗахмбт?»
Пельҗә Дорджиевичин тодлврар, эн Широклагд бәәхд түүнлә хамдан 3700 хальмг салдс ГЭС-сиг тосхла. Тедниг йир күнд бәәцин таалд бәрдг бәәсмн. Ик заагта баракд даңгин салькн үләһәд, тенд бәәсн усн өрүн күртл мөсн болҗ көрдмн. Бәрәнд бәәсн салдсмудт амтн уга шалдрң хот өгәд, киитнд көдлмшт көөһәд һарһдмн.
«Чичүрән һартан атхад,
Чолута һазриг малтлав.
Чинән-чидлм чиләд,
Чөклҗ өвдгләд суулав.
Тачкдан шавран ачад,
Түлкәд шпалар йовлав.
Тәкм-шилв көрәд,
Тавгимм арсн шуурла».
Элст балһсна тускар бичсн шүлгәснь, миниһәр, нег сәәхн ду үүдәхлә йир сән болхмн билә, юңгад гихлә иим үгмүд кенә чигн седкл авлхнь лавта:
«Һарһсн экм Элст,
Һарсн һазр Элст.
Хойраснь эңкр уга,
Хама йоввчн саннав.
Теегтән өндртән өсич,
Теегин кеерүл болыч,
Оһтрһуд күрч уняртад,
Оньдиндән хөв делдич!
Сәәхн уул хальмг келтә, альд юс йовв чигн оньдиндән мел төрскн келәрн келдг Бүүрчин Пельҗә сүл цагт улан залатнрин келнә бәәдлин туст икәр зовад бәәдмн. Эн төрт нерәдсн шүлгтән эн эврәннь ухан-тоолвран үлдәсмн:
«Хәәртә хальмг келн
Хаҗуһас ирсн биш.
Хатуг идәлн келдг,
Харңһу чееҗиг герлтддг...
Царцсн цусиг девтәҗ
Судцар гүүҗ халулдг
Экин уург шиңгрсн
Эврә төрскн келн.
Хальмг келән мартснд
Ханлт кен өргх?
Келн уга төрскн
Кенд бәәдг болх?
Келән эс медхлә
Кишг зәәлсн мет.
Күсл-керг күцшго
Килнцәс төрүц хөөһшго».
Бүүрчин Пельҗә 2012-ч җилд 90 насндан сәәһән хәәлә. Пельҗә Дорджиевич йир цаһан седклтә, номһн заңта, күүнд нөкд болхдан кезәд чигн белн, төрскндән дурта күн билә. Иим сәәхн ветерана дүр терүнә үүрмүдин, элгн-саднаннь,таньлмудын санлд эрк биш үлдхмн.

ШААКУН Василий
Зургт: Бүүрчин Пельҗә авальтаһан

Видео