Ѳвкнрин үзсн зовлңгиг мартх зѳв угавидн

27-12-2022, 12:15 | Общество, Таңһчин зәңгс

Хальмг улс дунд цааҗла эс харһсн, күүнә һазрт ѳѳрхн элгн-садан эс геесн ѳрк-бүл уга. Цуг хальмг улсиг хортнд тоолад, тѳрскн һазраснь кѳѳһәд, арвн һурвн җилдән хол Сиврт тууврт бәәлһв.

Җил болһн бар сарин 28-лә хальмг ѳрк-бүл болһнд аав-ээҗнрин санл тевчҗ зулан ѳргнә, хурлд одҗ йѳрәл авхулна. Мана ѳрк-бүлд ээҗин заасн заавр күцәҗ, бас эн ѳдр аав-ээҗнрәсн соңссан тодлҗ, теднә келсиг сергәҗ, дорас ѳсч йовх үйнртән өвкнриннь адрута хаалһин тускар келҗ, киитн Сиврт үлдсн цуг хальмгудын санл тевчнәвидн. Эндр ээҗм, эк-эцкм уга болвчн, эн ѳдр эднәннь санл тевчҗ, күүкдтән болн ачнртан медүлҗ тодлнав. Маңһдур намаг уга болвчн, дарук үйнр мартл уга, эн керг давулх гиҗ саннав. Мини ээҗ Нимән Боова хойр үртәһән Тюменск мүҗин Сургут селәнд туссмн. Эцкм арвн тавтадан күнд кѳдлмшт кѳдләд, эк болн дү күүкән теҗәдг билә. Нег ик шавр герт тавн хальмг ѳрк-бүл бәәж. Түрүн җилмүд хальмг улст йир күнд болв. Сиврин догшн киитнд даарад, кѳлдәд, ѳмсдг бүтн хувц-хунр угаһар эдн ик гидгәр түрв. Геснь даңгин ѳлн, кѳрә боднцг хәәһәд, кеер терүг малтад теҗәл кедг бәәцхәҗ. Бәәрн орсмуд үксн така хайхла, терүг авч ирәд, чанҗ иддг биләвидн, гиҗ ээҗм бас тодлдмн. Хавр ирхлә, ѳвсәр цә чандг бѳѳлҗрһ түүҗ, гесән цадхдг бәәҗ.

Мини эк Дорҗин Болдран Болха тиигхд арвта күүкн билә, эн пѳѳгрт кѳдләд, сән боднцг түүһәд, терүнәсн хувцн дотран дүрәд авч ирәд, ѳрк-бүләрн чанад иддг бәәҗ. Дәкәд арвн нәәмтә насндан белкүсцә киитн уснд зогсҗ мод эд-бод кедг күнд кѳдлмшт йовсмн. Сиврин киитн дотрм орад хуурла, гиҗ экм келдг билә, тегәд даңгин кѳл-һарнь, нурһнь шарклҗ зовадмн. Хѳөннь мини эцклә харһад, ѳрк-бүлән ѳндәлһсмн. Хәрд һарсна хѳѳн экм заһсна заводт кѳдлдг болҗ, энүнә зург «Күндллһнә самбрт» үзҗ болхмн билә, гиҗ Үлһә эгчнь келдмн. Эк эцк хойрм мод эд-бод кедг күнд кѳдлмшт йовад, таньлдсн бәәҗ. Кедү баахн кѳвүд мод кѳрәдлһнә кѳдлмшт хорв, теегт ѳссн улст яһҗ мод кѳрәдхинь, альк бийднь зогсхинь, күн заасн биш, альдас медхмб...

Экм йир сәәнәр дуулдг, домбр цокдг билгтә күн билә. Сиврин орс дуд йир сәәнәр дуулдмн. Эн заһснд йир дурта болдмн, тер һазрин заһсн йир әмтәхн, тарһн болн шимтә гиҗ тодлдмн. Һундл тѳрхд, экм тәвн зурһата насндан сәәни орнд тѳрв. Арвн хойр җил болад, далн дѳрвтәдән эцкм насан барв. Күүнә җирһлд байр зовлң хойр әдләр харһдг, нег-негндән тулг-түшг болҗ, сән-сәәхн бәәҗ, кишгән эдлтн, гиҗ экм келдмн. Маднд үзгдсн зовлң таднд бичә үзгдтхә, гиҗ оньдин зальврдг билә.

1957-ч җилд Сиврт бәәсн хар гѳрәр гемшәгдсн хальмгудын нерн цеврлгдәд, эңкр теегтән күрх арһта болцхав. Ик-баһ уга теврлдәд, уульлдад, нег-негән үмсәд, эврә сулдхач Хрущевд мѳргәд, байрнь теңкән уга болв. Арвн һурвн җилин туршарт ѳдр болһн ѳргн у теегән, буурлда ѳвснә үнр санад, гейүрәд йовсн хальмг улс герүрн хәрхәр адһцхав. Зуур хаалһдан зүркән әрә бәрҗ, теегән үзхнь гиҗ ухалҗ йовцхаҗ. Ээҗм оньдин хальмг хувцта, махлата, шиврлгтә, цаһан мѳңгн сииктә бәәсинь тодлнав. Сиврт чигн иим хальмг хувцан ѳмсдг биләв, гиҗ ээҗ келдг билә. 1958-ч җилд ээҗм ѳрк-бүлтәһән Хальмг Таңһчурн хәрҗ ирв. Сиврәс ирәд, манахс Яшкулин района «Гашунский» совхозд бәәршлв. Тендән гер бәрәд, нег җил бәәчкәд, эн совхозин Хоһн фермүр нүүҗ ирҗ. Хоһнас мини экин ѳрк-бүл нүүгдсн бәәҗ. Эцкм болхла, Чилгрин Нүкн хотнас туугдсмн. Эврә һазртан ирәд, эцкм олн зүсн кѳдлмшт кѳдлсн болдг: мѳрчәр чигн, дархнчар чигн көдлв. Тегәд Хоһн хотндан үр-садан һарһад, ѳскәд-босхад, күүкдиннь, ачнр-зеенриннь кишг үзҗ байрлҗ йовсн болдг. Ода тер Хоһнд нег дү кѳвүм мал-гертәһән бәәнә.

Сиврин киитнд даарад, гесндән бүтн хот уга, ээмдән ѳмсдг хувцн уга, ик зовлң үзәд, үкл уга тѳрскн һазрурн ирсн мини ээҗ ачнр-җичнрән таалад, найн тавта насндан сәәһән хәәв. Ямаран зовлң учрв чигн, кѳдлмш ямр күнд болв чигн хальмг улс Сиврин догшн киитнд күнд кѳдлмшән даавртаһар күцәһәд, олн-әмтн дунд күндллһ олҗ, тер һазра әмтнлә үүрләд, ни-негн бәәһәд, мана аавнр-ээҗнр хальмг улсин нериг цеврлх цаг эрк биш ирх, гиҗ иткҗ йовсмн. Юн эс үзгдсн болв чигн хальмгуд хулха-худл гидгиг тѳрүц һарһҗ йовсн уга бәәҗ. Үнн-чик седкл-ухаһан олнд медүлҗ йовсн болдг.

НИМӘН Тамара,
Хальмг Таңһчин ачта багш
ЗУРГТ: Нимән Боова өрк-бүлтәһән
(Тамара ач күүкән һар деерән бәрҗәнә)
болн тууврт хамдан бәәсн хальмгудта

Видео