Тууҗиг сергәсн, өвкнриг тодлулсн седклин күр

12-01-2023, 11:48 | Общество, Таңһчин зәңгс

Хальмгин ут тууҗд нег соньн халх бәәнә. Хальмг олн-әмтиг хойр әңглҗ салһсн йовдл 1771-ч җилд учрсн болдг. Эн тууҗд орсн җилд Увш хан Иҗл көвәд бәәсн хальмгудан дахулад һарсмн. Китдин һазрт хальмгудыг дөрв әңгләд, һазр-һазрар тарасмн. Тер һашута йовлһна хөөн олн җил давсн болдг. Кесг йовдл учрҗ, улс хоорндк залһлдан тасрсмн.

Кезәнә өвкнрин келсәр, «цаг селгәтә» гиһәд, Китд болн Орс нутг хоорнд бат залһлдан тогтад, Иҗл көвән болн Шинҗәнә хальмгуд хоорндк хәрлцә тогтах таал учрв.
Тер цагт олн-әмтн түрүн болҗ Шинҗәнә хальмгудын, терүнлә залһлдата тууҗин эн халхин тускар тодрхаһар медҗ авв. Тендәс ирсн седвәртә әмтн Китд Шинҗән-Уйһрин автономн район бәәхин тускар, тенд хальмгуд оларн бәәдгин туск зәңг авч ирв.

Орн-нутгуд хоорндк меҗә һатлҗ йовлһнд невчкн сулдхвр үүдсн цагт Шинҗәнәс хальмгуд ирдг болв. Яһҗ тиигәрән йовҗ болхин тускар тедн келҗ өгв. Зуульчлад кесгнь тиигәрән йовв. Эн харһлтд орлцсн Хальмг Таңһчин Улсин Хуралын ахлачин дарук Николай Нуров хойр дәкҗ Шинҗәнә һазрт одад гиичлснә тускар келҗ өгв. Түрүләд найдгч җилмүдин чилгчәр одсмн. Хөөннь тер һазрин улсла таньлдад, теднә үрврәр Шинҗәнә хальмгуд бәәсн цуг һазриг йовҗ хәләснә, тенд Көглтин Дава, Кичгә Төлә, Цернә Василий одад, ова тәвсн дарани нег өөнднь орлцҗ, сәәхн кесг һазр һәәхх, билгтә болн медрлтә кесг улсла харһх, Җаңһрин бәәшң секлһнә байрт орлцсна хөв учрсна тускар Николай Эрдниевич тодрхаһар келҗ өгв. Келсн тоотан олн зургудар иткүлҗ, тер һазрин ке-сәәхн тоотыг, харһҗ күүндсн улсиг үзүлв.

Мартгдшго Харһлтс
Байрин эн асхиг һардҗ давулсн гүн номин доктор Баазр Бичеевин келсәр, Шинҗәнә һазрт һурвн хальмгиг цугтан меднә. Тернь – җаңһрч Окна Цаһан Зам, көгҗмч болн дууч Манҗин Аркадь болн седкүлч Нәдвдә Тамара болна.

Тамара Тюмдяевнан тодлврар, Шинҗәнд эн кесг одсмн. Көдлмшин халхар, үүрмүдин дуудврар, нань чигн арһар мартгдшго харһлтс учрсмн. Хоңһрин Бадала, Сувса эгчлә, Шальван гегәнлә, арһлач Цецә, дууч Халинлә болн нань чигн соньн улсла таньлдҗ, теднә тускар телесоңсхврмуд белдх хөв учрсна тускар седкүлч цуглрсн улст келҗ өгв. Мана төрлмүд бәәх һазрин тускар, тенд бәәх әмтнә тускар 20 һар соңсхвр белдсн Тамара Тюмдяевна һазрин холд нег-негнәсн бәәх әмтн тууҗан, сойлан, заңшал-авъясан мартлго хоорндан харһҗах зөвтә гив.

Төрлмүдтән ирҗ бәәршсн Намҗл
1990-ч җилмүдт Улан Баатрар дамҗад, Хальмгт ирҗ бүүрлсн Намҗл авальтаһан ода энд һучн җил болад, бәәрндән батрв. Тиигхд Улан Баатрт ирсн хальмг артистнриг үзәд, «Эрдм» ансамблин орлцачнрла таньлдад, Элстүр йовхмн гисн үрвр эн авсн болдг. Үрмчд нәәмн җил багшар көдлсн мергҗлт тиигәд әмтн нааран-цааран йовҗах цагла көндрх седкл зүүсн болдг. Энд Хальмгт «Өөрднр» бииһин театрт цаг зуур көдлсмн. Хөөннь Элстин билг-эрдмин училищд багш болҗ көдләд, һучн җилин туршарт кесг көгҗмчиг белдв. Тиигчкәд мөрн хуур, хучир татдг ховр эрдмтә мергҗлтнриг эн белдсмн. Шидр эн багшиг «Элстин делгрлтд тәвцән орулсна төлә» гидг медаляр ачлв. Энд көвүн, хойр икр күүкн һарч, эн һазр евәлтә болв. Нег көвүнь Уфад көдлҗәнә, нег күүкнь Москвад, наадкнь энд Хальмг ик сурһульд сурчана. Цуг эн тоотын тускар Намҗл багш эврә үгдән тодлҗ келв.

Агда багш болн Сувса дууч
Шинҗәнәс ирҗ, энд Иҗл көвән һазрт бәәсн хальмгудла негдҗ бәәршсн әмтнә тодлвриг соңсчаһад, Шинҗәнә хальмгуд болн Хальмг һазрин улс хоорнд залһлдан экләд тогтҗасн цагла седкүлчнр чигн эн йовдлд орлцсна тускар сангдв. Хальмг телерадиозалһлдана компань Шинҗәнә Үрмч балһсна радиокомитетлә залһлда бәрәд теднә делегац ирәд, хөөннь мана делегац тиигәрән одсн билә. Агда багш толһалҗ ирсн делегацин ханьд дууч Сувса ирсмн. Хальмг телерадиокомпаня үүлдврлә таньлдад, коллективлә харһснаннь дару балһсна зәрм бүрдәцст одад, нег өдр Баһ Дөрвд сәләнд гиичләд, Иҗл көвәд күрәд, өвкнрнь келҗ йовсн, дуундан орулҗ дуулҗ йовсн Иҗл мөрн һолын уснд һаран уһаһад, ик байрта эдн хәрлә. Москва дамҗад гертән күрсн билә. Тиигәрән йовсн делегацин ханьд Баһ Дөрвдә районд Президентин элчәр көдлҗәсн Аркадий Манджиевд, арһлач Евдокия Куваковад телеүзлин ах инженер Владимир Лиджиевд болн нанд (Галина Хейчиева) йовх ик хөв учрла. Тенд Үрмчд мадниг Агда багш тосч авад гиичлүләд, көдлмшин бәәрән үзүләд, соньн кесг харһлт бүрдәсн билә. Салькт гидг һазрт күргәд, тенд малын хошт көдлҗәх улст гиичлсн йовдл мартгдхш. Захасн дуулдг әмтн көгҗмин айсарн мадниг байрлулад тевчәд бәәв. Уулын хаҗуд бәәсн малын хошин ишкә герт хонад, өндр уулас эклцән авчах киитн булгин уснаснь амсад, цевр аһартнь серүцәд, үнн седкләсн өргҗәсн сөңгин дуунд авлгдад, хәрү Үрмчд ирсн йовдл ода күртл мартгдхш. Соньн харһлтс, гүн учр-утхта күүндврмүд, төрлән үзсн әмтнә герлтсн чирә кесгтән маднд урмд өгч, тууҗин хаалһ ямаран даңшатаг, терүнә йовудт юн эс учрдгинь медүлв. Хөөннь Хальмгт номт, НОАК-ин авиацин полковник Мань Лин (Сувса) ирлә. Энтн Аюка хаанла нег уңг-тохма күн. Эн аваль Аму Гуранла хамдан ирснь тодлгдна, эдн Хальмг телеүзлд гиичллә. Шинҗәнә һазрас номтнр, олна үүлдәчнр, седкүлчнр бас ирдг билә.

Миңһәд дууна һазрт салһгдсн мана төрлмүд дөрвн зун җил давсн бийнь Иҗл һолан санад, асхрулад бәәнә. Хальмгур ирсн цагтан Иҗл һолд күрхәр цугтан зүткнә.
Тер халуч седклтә улсин кесгнь зөргләд, таңһчур нүүҗ ирсмн. Тиигәд түрүнкснь болҗ Хальмгур номтнр Җииҗән Эрднь Байр болн Намҗавин Содмн ирсн болдг. Баһ наста болн седвәртә эн хойр көвүн тер дарунь олн улсла таньлдад, номтнрла үүрләд, улсин җирһлд орлцдг болв. Тод үзгиг сән меддг төләдән, терүг таңһчд өргнәр оруллһнд эдн ик тусан күргв. Эднә авч ирсн дегтрмүдин болн һар бичмрин дөңгәр мартгдад бәәсн хуучн хальмг үгмүд сергәгдв. Хальмг ик сурһульд Җииҗән Эрднь Байр «Җаңһрин» туск лекцс умшҗ йовла, Содмн багш «Хальмг үннд» көдләд, хөөннь Хальмг ик сурһульд тод үзгин кичәлмүд өгч йовсмн. Эн хойр номтын үүлдврин тускар гүн номин доктор Баазр Бичеев, номт Байрта Манджиева, номт, «Хальмг үнн» газетин ах редактор Евгений Бембеев, номт Бадма Меняев, нань чигн улс келҗ өгв. Эдн Шинҗәнә һазрт одад, тенд олн соньн улсла харһҗ, хамцу номин шинҗллт кеснә тускар тодлҗ келв. Шинҗәнә хальмгуд Хальмг Таңһчд ирҗ бүүрлснә 30 җилин өөнд нерәдсн харһлт үр-иньглгч таалд давв. Цаг селгәтә гисн тиим юмн бәәҗ.

ХӨӨЧИН Галина
Зургт: харһлт болҗах кем

Видео