Седкүлчин бичснь мартгдхш

26-01-2023, 22:53 | Общество, Таңһчин зәңгс

Давсн зун җилин далдгч җилмүдт «Хальмг үнн» газетд ирҗ көдлсн баһчуд дунд Айтаев Виктор йовла. Келтә-амта, шулун-шудрмг эн көвүн редакцин коллективд дарунь иҗлдәд, барин көдлмшиг дасч авв. Хальмг келтә, әмтнлә тер дарунь таньлдҗ чаддг төләдән Виктор седкүлчин көдлмшиг тер дарунь дасв. Кен-негнләнь ээлтә төләдән әмтнә, теднә җирһлин тускар эн сән бичдг болв.

Эцкин үлгүр
Җирһлин байн дамшлтта улсин тускар бичсн статьяснь умшачнрин тааслт олдг билә. Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран бәәсн энүнә эцкнь Дорҗ Манджиевич Айтаев көвүндән үлгүр болдмн. Дәәнә цага тодлврарн хувалцдг, җирһлдән үзсн тоотын тускар келҗ өгдг бәәсинь Виктор соңсч йовсмн. Дорҗ Манджиевич Сталинградск дәәлдәнд орлцсмн. Көвүнь Виктор болн Анна эгчнь тодлсар, Сиврин тууврин хөөн хәрү Хальмгтан ирәд көдлҗәһәд, кергәр Аһш орад, Дорҗ Манджиевич Мамаев өөдмд күрәд, дәәнә цагиг, дәәч үүрмүдән тодлхар шиидв. Тенд Баатрмудын нерд бичгдсн эрс тәвгдсинь үзнә. Энд Мөңк һалын өөрк эрс деер Сталинград харсад, әмнәсн хаһцсн цергчнрин нерд дунд «Айтаев Дордҗ Манджиевич» гиҗ бичәтә бәәсинь умшад, дәәнә ветерана нүднәснь заядар нульмсн асхрад бәәв. «Би эн әмд бәәнәв», гиҗ ветеран өөрнь цуглрсн улст келәд, дәәнә цагиг тодлсмн. Үрдин хөвәр әмд үлдсн дәәнә ветеран Дорҗ Манджиевич даалһсн кергиг даңгин ик даавртаһар күцәҗ йовла. Пеньст һарснаннь хөөн чигн көдләд, олна кергт тәвцән орулсинь көтчнрәхн сән меднә. Күүкн-көвүндән эн даңгин үлгүр болдмн.

Әмтн захасн эврә келәрн сәәнәр келдг, төрскнч седклтә улс бәәдг Көтчнр селәнд өсч-боссн Виктор хальмг улсин заң-авъясиг өрк-бүлдән, өөрнь бәәсн, хамдан сурч йовсн үүрмүдәсн дасч авснь ода ирҗ медгдҗәнә. Сурһулян сәәнәр сурдг көвүн үүрмүд дундан күндтә бәәсинь хамдан сурч йовсн Таисия Богаева (Босхаева) тодлна. Нег наста күүкд-көвүд эдн хоорндан сәәнәр үүрлдг билә. Терүнднь Викторин болн терүнә үүрмүдиннь ик нилч бәәсмн. Күүкд-көвүдиг негдүллһәр эдн олн-зүсн үүлдвр күцәһәд, хамдан орлцад, нег-негндән дөң болдг бәәсмн. Бичкндән экләд үүрлсн улс ода күртл залһлдаһан геехш. Дал күрсн, кесгнь дал һарсн бийнь харһад, кен-негнәннь җирһлд орлцад, ода ачнр зеенрин хүрмд харһҗ, сурһулин цаган тодлна. Шүлгүд умшхд, эсвиг хаһлхд, химин кичәлд дамшлт кех болн нань чигн кесг тоотд нег классин үүрмүдән Виктор нәәҗнртәһән уралан дахулҗ йовсмн. Спортар цугтан соньмсдг цаг бәәсн мөн. Тиигхд Викторин классин күүкд-көвүд гимнастикд дуран өгәд, багш Эрднь Сангаджиевич Меклеевин һардврт цогц-махмудан батрулҗ, кесг марһанд ончрҗ йовла.

Төрскнч седклин улнь
1967-ч җилд Виктор дунд сурһулян төгсәһәд, Хальмг ик сурһульд орад, филологическ дацңд сурв. Энд чигн шунмһа болн шамдһа көвүн медрл дасч авлһнд нүүрт йовсмн. Тиигәд сурһулин җилмүдт дасч авсн медрлнь нертә седкүлч болҗ төлҗхднь туслв. «Хальмг үнн» газетд көдлҗ йовсна тускар деер келгдв.

Хальмг телеүзлд болн радиод чигн Виктор Дорджиевич көдлҗ йовла. Әмтнлә ээлтә болдг заңгнь эн көдлмштнь йир икәр туслв. «Радиод көдлнә гисн – энтн йирини көдлмш биш. Энтн седклин залмҗ», – гиҗ седкүлч Виктор Айтаев келдг бәәсинь ода үүрмүд-седкүлчнр тодлна.

Очра Номтын туск материалмудыг Виктор Дорджиевич олн җилин туршарт хәәһәд, архивд көдләд цуглулҗ йовсмн. Таңһчд тиим ик тусан күргсн күүнә тускар түүк бичсн терүгән өөнднь нерәдәд, барлсн болхнь гиҗ эн бийнь күсл кеҗәсмн. Болв сансан күцәсн уга.

Эс барлгдсн дегтрин нүр үгд седкүлч иигҗ бичсн бәәҗ: «1996-ч җилин хулһн сарин 10-д Хальмгин нер туурсн үрн Очра Номтын 110 җилин өөн темдглгдх бәәсмн. Терүнлә ирлцүлҗ Виктор дегтрән барлх саната билә. Дегтриг белдҗәсн цагт Очра Номтын нерн цеврлгдәд уга бәәсмн. Хальмгин сойлд Очра Номт ик тәвцән орулсинь Виктор Дорджиевич мартдго билә.

Түрүн болҗ эн номтын болн олна үүлдәчин нериг Виктор ик сурһульд сурчахдан хальмг улсин шүлгч Калян Санҗас соңссн бәәҗ. «Җаңһрин» туск лекцсиг бичәч оютнрт заадг бәәсмн. Бичәчин келсиг хавлҗ йовсн оютнрин тоод Виктор Айтаев йовсн юмн.

Тер цагас авн Виктор номтын үүлдврәр соньмсад, терүнә тускар һарсн тоотыг хәәһәд, үүдәврмүдләнь өөрхн таньлдв. Көвүнләнь, тууҗин номин доктор Мергн Лиджиевич Кичиковла, Очра Номтын зе күүкн, Нина Санжарыковна Улановала, таньлдад, теднлә күүндәд, тодлвринь соңсх таал учрсмн. Зальта седклтә, билгтә эн үүлдәчин җирһл амр биш бәәсинь седкүлч медҗ авв. Төрскн улсин тууҗиг болн сойлыг хадһлҗ, насн-чидлән әрвллго үүлдҗ йовсн күүнә тускар бичх седклнь тиигҗ батрсмн. Тиигәд Очра Номтын 110 җилин өөнд нерәдәд «Совесть сильнее» гидг түүк Айтаев бичсн болдг. Хальмг барин эклцд бәәсн Очра Номтын җирһлин болн үүлдврин тускар Виктор Айтаев зөвәр олн материал бичсмн. Оютн цагтан Очра Номт Ээлән Овлаһас «Җаңһр» бичҗ авч, олн-әмтнә эн амн үгин зөөриг цуг делкәд темдгтә болһсн күүнә нерн болн үүлдвр Викторт йир икәр таасгддг билә. Седкүлч болад, эн ик күслән Виктор күцәв. Номтын болн олна үүлдәчин тускар дала соньн материалмуд медҗ авад, умшачнрт болн радион соңсачнрт седкүлч Айтаев медүлсмн.

Эн төрт седкүлч даңгин оньган өгдг билә. Аштнь «Водоворот» гидг нертәһәр Очра Номтын туск тууҗин пьес бичәд үлдәснь цаасн заагтнь олгдв. Хальмгин тууҗд орсн дәкн нег күүнә зәәсң Тундутовин тускар Виктор Айтаев бичснь темдгтә.

Давсн зун җилин 70-90-ч җилмүдт хальмг барин һарцст, радиозәңгллһнә халхд баһ биш тәвцән орулҗ, шунмһа кевәр көдлҗ йовсн Виктор Айтаев ода мадн дунд әмд-менд йовсн болхла 70 насна өөнән темдглх билә. Болв, харм төрхд, Виктор Дорджиевич Айтаев хөрн җил хооран сәәһән хәәсмн. Барин халхд тәвцән орулсн билгтә седкүлч Виктор Айтаев барин халхар баһ биш көдлмш кесн деерән сәәхн хойр күүкән өсч-босхҗ, һаринь һанзһд күргсмн. Энүнә нерн бичсн статьястнь, дегтртнь, хойр күүкнәннь үүлдврт, зеенрин җирһлд мөңкрҗ үлдв.

ХӨӨЧИН Галина
Зургт: «Хальмг үнн» газетин
коллектив; 1980-ч җилмүд.
(барун бийәс түрүнкнь
Виктор Айтаев)

Видео