Аһу ик мана зөөр

28-01-2023, 18:46 | Общество, Таңһчин зәңгс

Хальмг улсин сойл ут тууҗта, байн болчкад, эврә соньн өвәрцтә, ончта. Бичг-тамһ – байльг сойлын герч мөн. Хальмг улсин өвкнр нүүдлин бәәдләр әмдрҗ йовсн бийнь, ик эрт үзг-бичгиг кергләд, өргнәр олзлҗ йовсмн. 1648 җилд өөрд-хальмгуд эврә үндсни бичгтә болсмн. Тер бичгиг «тодрха үзг» эс гиҗ «тод бичг» гиҗ нерәддг мөн. Тод үзгин Цаһан толһаг өөрд-хальмгин аһу ик билгтн Оһтрһун Дала Зая-Пандита тогтасмн. Тер цагас авн 375 җил давв.

Уйһрҗн-моңһл бичг
XIII-ч зун җилмүдт, Чингис-хаана үйин цагт монһлчуд, тер дотр өөрдүд, цуг нарт делкәд хамгин ик чинртә, онц орм эзлдг бәәсмн. Тер үйд моңһл келтнр уйһурҗн-моңһл эс гиҗ «худам» бичгтә болсмн. Тер цагин өмн монһлчуд бичмртә бәәсинь угаһинь медҗ болшго. Алдр нертә моңһлч номт Санҗин Һарман келсәр, «Чингис-хаана үйин цагас авн моңһл келтнр эврә цаган толһата, тамһ-бичгтә болсмн. Зуг ода цаг күртл тер үйин моңһлчудын ханьд орсн олн отг-әңгәс, тер тоод «керәд», «нәәмн», «ууһр», ямаран отг-әңг моңһл бичмр келнә сүүр тәвсн сәәнәр илтгдәд уга». Моңһл келтнр бичмр келиг керәд отг-әңгәс авч эдлсмн гиж энүнә тускар алдр номт, академич Борис Владимирцов эврә тоолвр медүлжәнә: «худам бичг» цуг моңһл келтнрин дундас өөрд келнд хамгин өөрхн болҗ бәәнә. Дәкәд болхла, өөрд дунд, тедү мет хальмгудын заагт, керәд гидг уңг-тохм ховрар биш харһгдна». Тегәд мана өөрд-хальмгуд 1204 җиләс авн бичг-тамһта бәәсмн гиҗ келхлә буру болшго. Эн «худма» бичг 1278 җил күртл Ик Моңһл гүрмин (Великая Монгольская империя) йосна бичг-тамһ бәәсмн.

Чингис-хаана ач Хубилай-хаана үйд, Төвд орнас ирсн Пакба-лам төвд «цаһан толһан» үзгүд авад, «дөрвлҗн бичг» тогтасмн. Тегәд 1269 җиләс авн 1368 җил күртл тер цага Ик Моңһл гүрмин йосн эн дөрвлҗн бичгиг өргнәр керглгддг болв чигн, «худам» бичгиг мартсн уга. XV-ч зун җилмүдт өөрдүт талдан цуг моңһл келтнр дундас нерән дуудулҗ һарад, Төв Азийн нег алдр Дөрвн Өөрд орн-нутг тогтасн билә. Тегәд өөрдин бичмр келнә тууҗ цуг наадк моңһл келтнрәс оңдан болсмн.

Зая-Пандитын алдр нернь
XVII-ч зун җилмүдин дунд күртл өөрдүд худам бичг керглдг болв чигн, эврә айлһд өөрхн бичмр келтә болый гиҗ ухалад йовсн маһд уга. Тегәд чигн 1648-ч җилд өөрд-хальмгуд эврә «тодрха үзг» бичгтә болсмн. Тод үзгин «Цаһан толһаг» Оһтрһун Дала Зая-Пандита тогтасмн. Намкаҗамц Зая-Пандита өөрд-хальмгин биш цуг моңһл келтнрин тууҗд, сойлд темдгтә күн: тод үзгиг бүтәгч, моңһл-өөрдин бичгин келни сүүриг тәвгч, билгтә орчулач, олмһа келтә шүлгч, кетркә мергн номт, шар шаҗна делгрүлгч. Зая-Пандита өөрд улсин номин, урн үгин делгрлтд күргсн ач-тусинь аһу ик гиҗ келхлә буру болшго. Юңгад гихлә цецн ухата эн күүнә нилчәр ик кезәнә өөрд-хальмг улс эврә бичмртә болсмн.

Оһтрһун Далай Зая-Пандита 1599 җилд, Зүн һар орн-нутгт нег хошуд күүнә өрк-бүлд төрҗ һарсмн. «Сарын герл» гидг нертә Зая-Пандитын намтрин дурсхлд иигҗ бичәтә бәәнә: «Яснь хошуд, отгнь гөрәчин, гөрәчин дотран шаңһс болдмн». Баһ цагтан хошуда Бәәвһәс хаана көвүнә орчд Төвд орҗ Бурхн шаҗна халхар сурһуль сурсмн. Төвдт хөрн негн җилин туршарт сурсна хөөн Дала-Лам Панчен-Лам хойр гегәнә зааврар хәрҗ ирәд, моңһл келн-улс дунд шарин шаҗ делгрүллһнд чидлән әрвлго үүлдсмн. Хуучн дурсхлмуд, тер тоод Раднабадрин «Сарин герл», Батр-Увш түмнә «Дөрвн өөрдин тууҗ», Гавң-Шарвин «Дөрвн өөрдин тууҗ» умшад хәләхлә, Зая-пандита Зүнһар нутган бәәтхә, Дөрвн Өөрд нутгасн һатлад цуг моңһл келтнрин кевтәднь маш ик алдртад, тоомсртад тоолгдҗ йовсмн гиҗ сангдна. Равҗамб Зая-пандита, Ламин гегән, Намкаҗамц, Богдо Гегән, Оһтрһун Дала, Тойин равҗамб, Цецн равҗамб, Хуврг цецн, Өөрдин равҗамб, Ачта Цорҗ Зая-Пандита – гидг олн «цолта нердүд» дурсхлмудар хадһлгдад Зая-Пандидтын цуг моңһлтнрин улст ик чинртә бәәсинь сәәхн герчлжәнә.

Тод үзгин келн – уул хальмг келн
1648-ч җилин үвлд Чу һолын дергд нутглдг хошуда Авла-тәәшин бәәрнд бәәршлсн цагт Очрт тәәҗ, Авла тәәҗин сурсар Намкаҗамц «Тод үзгән» үүдәсмн. Академич Борис Владимирцов «Литература востока» гидг илтклин хураңһуд Зая-Пандита эн бичгиг тогтасна тускар иигҗ темдглҗәнә: «1648-ч җилд шин цагин неквр дахад, Төвдт гүн медрл авсн хошуд яста Зая-Пандита худам моңһл бичгиг ясад, зәрм үзгүдин дүрсинь соляд, тод үзгин «цаһан толһаг» үүскн зокаҗ». Тод үзг худөм моңһлын бичмрәс ямаран йилһәтә гиҗ келхлә, худөм бичмр келнд нег үзгәр бичгддг «о-у», «ө-ү» эгшгүд, «т-д» хавдрмуд болһн эврәннь үзгтә, темдгтә, чинртә болсмн. Дәкәд ахр болн удан эгшгүд хоорндан йилһрдг болсмн. Үлгүрнь: худам бичмр келнд «улаган», «зургуган», «тэмэгэн» ормд тод бичгт «улаан», «зурһаан», «тэмээн» бичгднә. Тод бичгт удан эгшгүд «удана темдг» гидг шишлң татасар темдглгднә. «Үзгин нәәрлһн» гидг дурсхлын төгсклин үгд тод үзгин «Цаһан толһа» үүдәснә тускар иигҗ келгдҗәнә:

Аглһас хурасн арвн цаһан буйни аоһар
Адиша Зуңквин шаҗн теткгч өглһин
эзн болн,
Ататн дәәсиг даргч, төр, шаҗниг бәргч
Алҗас уга бат йовдлта Очрт тәәҗ болн
Кетд сән үүл хурах урд йовулсар
Гетлгчин шаҗна теткгч өглһин
эзн болн,
Кентгтә дәәсдиг дарҗ, төр шаҗн
хойриг бәргч,
Кетркә сән онлта Авла баатр хойр.
Омг моңһл улсин хөвтнд килвр
болхин төлә
Олн әдл дүрстә үзг нуһудыг
Онц тучвр аңкид хольцл уга
гегәрүлн йилһҗ,
Олх килвр моңһл үзг яс кемән дурдснд
Хамгиг медгч Шагҗмунь Зуңквин
шаҗн тус болх гиһәд,
Хатн зүрктә хәәрл уга сүзгтнд тус
болхин төлә
Хәәртә зәрлгин товч Үзгин нәәрлһ үүг
Хамсн зөвлҗ, равҗамб
Зая-Пандита нәәрүлв.

Талын (төвд, энткг, санскрит) келнәс орсн үгмүдиг орчулхин төлә Зая-Пандита «һальг» гидг немр үзгүд зокасн бәәҗ. Һальг үзгүдин тускар Оһтрһун Дала Зая-Пандитын нәәрүлсн «Тәрн умшх арһ хурасн кемәх оршв», «Олн номин үндсн үзгин йилһл оршв» гидг нерәдлһтә һар бичмрин хойр дурсхлд бичгдсн бәәнә.
Тедү дүңгә Зая-Пандита болн түүнә сурһульчнр 1650 җиләс авн 1662 җил күртл төвд, энткг, санскрит келнәс 210 олн зүсн ном-судр моңһл-өөрд келнд орчулсн билә. Тер дотр: «Алтн Герл», «Үлгрин Дала», «Бодь Мөр», «Молон Тойни тууҗ», «Зуңкван тууҗ», «Чарья Аватара», «Дөрвн Үндсн», «Мани Гамбум» болн нань чигн.
Тод бичгиг үүдәлһн өөрд-хальмгин улсин урн үгин, сойлын делгрлтд, нег үлү Бурхн шаҗна делгрлһнд аһу ик тусан күргсмн. Терүнә нилчәр кезән-кезәнә үүдәгдсн, алдршсн үүдәврмүд хадһлгдад өдгә цаг күртл олзлгдад ирсн бәәнә. Тегәдчн тод үзгин келн – уул хальмг келн гиҗ келхлә буру болшго.

Тод үзгән 1924 җилд керглдгән уурад, эндр чигн эн бичмрт оньган эс тусхаҗахнь һундлта. Эндр бөкчәх йовх төрскн келән босхҗ авхар кесг седв сергәһәд босхсн бийнь, төрскн келнә чинрнь өөдлҗ йовхш. Харм төрхд, ке-сәәхн, өвәрц янзта тод үзгиг сәәнәр меддг, умшдг әмтн ода ховр. Төрскн келән, сойлан, билг-эрдмән бидн шинәс өргҗ авхар седхлә, тод үзгән чигн сергәҗ, олнд медүлх арһ хәәҗ үүлдх зөвтәвидн. Юңгад гихлә, тод үзг гисн – энтн мана тууҗин, урн келнә ул-сүүр мөн.

Манҗин Намру

Видео