ИДӘН-ЧИГӘН ЦӘӘҺӘС ЭКЛДГ

18-02-2023, 23:08 | Общество, Таңһчин зәңгс

Моңһл келтә улс әмдрдг һазрт үстә (хальмг) цә хамгин күндтә ундн гиҗ тоолгдна. Үсәр үслҗ чансн агта, өткн, зандн улан цә күн болһна җирһлд туста болсарн, теднә әмдрлин ут хаалһд дурлҗ эдлдг идән болснь учрта. Цәәһәр дееҗ өргх заңшал кезәңк цагас авн бәәһәтә юмн. Тедү мет «цаасн нимгн болв чигн номин көлгн, цә шиңгн болв чигн хотын дееҗ» гисәр Цаһан Сарин нег шинлә хальмг өрк-бүл болһнд хамгин түрүнд тоста җомба чангдх. Моңһл келтнр дунд үстә цәәд нерәдсн амн үгин үүдәврмүд йир олн бәәнә.

Цә шиңгн болв чигн…
Үстә цә чанхд олн зүүлин арһ бәәдг: ус буслһад, цәәһин идәһән (нег атх дүңгә кемҗәтә) буслсн усндан кеһәд, тавлад деернь чансн кемҗәһәрн амт орулхин төлә келнд зөв давс тәвдг болна. Дарунь үсләд, шар тос, зать тәвәд, зөв эргүлҗ кесг самрхла, амтнь күцәд, цә өткрнә. Цәәһин идәнә, үснә, тосна, затин, давсна амтн таарад, йоста зандн улан хальмг цә болна. Хальмг авъясар цәәг хөрн негн эс гиҗ йирн йис дәкҗ самрна гиҗ келдг. Цәәг кедү олн самрх дутм тедү дүңгә сән амтта болна гисн утхта. Тернь давсна, үснә, затин, тосна амтынь болн цәәһин өткн-шиңгнә кемҗәһинь зоклцулхд туста. Хальмгуд цәәг «җомба» гиҗ нерлдг авъяста. Нармин Лиҗин «Саарл мөр» гидг дегтрт җомбан тускар иигҗ бичәтә: «Цәәһинь икәр тәвәд, өткн үсәр үсләд, ик тосар тослсн цәәг «җомба» гиҗ нерәддг. Тиим өткн сән цә уусн күн кесгтән хот хәәхш. Җомбаг медәтә улс уудг. Тер дотр күүкд улс җомбаг икәр ууна».

Цәәг шаартаһинь удандан бәәлһхлә, цә улм өткрәд, күрң-улан өңгтә болна. Цәәһин шаариг шүүһәд авхла, цәәвр өңгтәһән бәәһәд, өткрхш. Кезәңк цагт угатя улс чанчксн цәәһин шаарар хойрдад цә чандг чигн бәәҗ. Учрнь – цә ик үнтә бәәсмн. Цә кедү дүңгә үнтә бәәснә тускар көгшдәс соңсхла, нег цәәг нег үкрәр сольҗ авдг билә, гиҗ келцхәнә. Энүнә тускар Нармин Лиҗин иигҗ бичнә: «Хальмг күн цәәдән ик мөңг һарһна. Баһарнь тәвсн бийнь нег өрк җилдән 24 цә ууна». Цә даңгин ууһад бәәхлә, цәәһин иңтә (цәәсг) болна, гиҗ медәтә улс келдг. Тегәд чигн зәрм көгшд шүүһәд авсн цәәһин шар җаҗлад, цәәһин иңгән һарһдг бәәҗ. Халун цә эс уухла, толһа өвдәд, бий күндрсн болна гинә. Шин чансн үстә-тоста халун цә ууһад оркхла, толһа өвддгән уурад, көлсн һарад, бий тәвгдәд, гиигрәд, цәәһин иң даргдна гидгиг медәтә күн болһнас гилтә соңсҗ болхмн. Кемр күн гемнәд, гиигн хот эдлх зөвтә болхла, кимр уудг дамшлт хоршагдсмн. Кимр уух гисн – хар ус уухин ормд, буслсн уснд нег бичкн үс кеһәд, цаһалһад уудг гинә. Цәәһин идән, тосн, давсн уга кимр уухла, амр шиңгллтә болсн деерән шар дарна гиҗ келнә.
Зәрм улс үстә цәәдән талх (арван һуйр) немәд ууна. Зәрмнь үстә цәәдән хурс, шүүрмг тәвҗ уудг йовдл чигн харһна. Бас хуурсн цә гиҗ бәәдг.

Шинҗәнә өөрд дунд энүнәс нань бас зандглсн цә, цацрмг цә бәәнә. Номт Т. Намҗл «Өөрд моңһл заң-үүлин сойл» гидг дегтрин «Аху әмдрлин ботьд» тодрхаһар цәәлһсн болдг. Тер номтын келсәр, зандглсн цә гисн – чанад һарһсн хар цәәһән зандгт (чайник) кеһәд, деерәснь зөвләд шар тос тәвәд, бөгләд, тосн шиңгрәд урссна хөөн ааһдан кеһәд, цә уудг. Хөөнә сүл цәәдән бүләд уудгнь чигн бәәнә. Цацрмг цә – хуурсн, шүүрмгән уснд девтәҗ тәвәд, ишклң амтнь һарсна хөөн уснас һарһҗ авад, ааһдан кеһәд, деернь талх (арван һуйр) тәвәд, түүнә деернь үстә цәәһән кеһәд уух цә мөн.

Хуучн үгд худл уга
Үстә цә малын ард бәәх улсин бәәдл-җирһллә залһлдата болсн учрас өрүни хот цәәһәр, өлзәтә йөрәләр эклдг заң-үүл олна дунд делгрсн болдг. Җирһлин ут хаалһд герт орҗ ирсн гиичдән халун цәәһән өгч, күндлн тоодг йовдл моңһл келтнрт заң-үүл болҗ батрснь мел үнн. Эннь амн үгин үүдәврт шиңгрн орад амтта хот, амна йөрәл, аршан ундын дееҗ гиҗ күндлгдн келгдҗ ирсн ут тууҗта. Heг үлү хуучта күүнә гем-зовлң дардг хальмг цәәһин онц чинрнь амн үгин үүдәврт келгднә. Үлгүрлхд, Зуңква Гегән хальмг цә аршалад, үклин шалтгас гетлснь күн нег нас авх Зулын байр болсн гиҗ, хальмг олн-әмтнә дунд келгдҗ ирсн домг бәәдг. Энүнә чинринь медүлҗәх үүдәвриг Муукан Саһа келҗ өгсинь Саңһан Леонид бичҗ авсн «Зул» гидг домг мөн. «Зункван Гегән өрүн элкндән цә аршалад бәәҗ хуучн өвчнәсн эдгсн болна» гиҗ цәәлһгдҗәнә.

Хальмг цә улан залатнрин дурта ундн болсар, күндтә идәнә тоод орад, үйәс үйд амн үгин үүдәврмүдт келгдҗ делгрн ирсн тууҗта. Терүнә тускар алдр дуулвр «Җаңһрт» иигҗ келгднә:
«Эрвң цаһан көдәд одҗ бууһад,
Заму сәәхн зуухан татад,
Заг гидг түләг түләд,
Зандн күрл хәәсән нерәд,
Будг улан цәәһән чанад,
Буру, зөв уга самрад,
Керә даам тос тәвәд,
Келн ээдрм цәәһән чанад,
Модн болсн боорцган идәд,
Мокн болсн цәәһән ууһад,
Сур мет сунад,
Суха мет улаһад ирв»…
Цәәһин туск домгуд моңһл-өөрднр бәәсн цуг нутгудар келгднә. Эн үүдәврмүд йир соньн болсн деерән отг-әәмг болһнд эврә өвәрц шинҗтә болна. Өрүни улан цәәг эркн биш амсад һарх йоста гисн заң-үүллә залһлдата иим нег домг Шинҗәнд бәәдг. Эн домгиг номт Т. Намҗл барлсмн.

«Эрт урд цагт нег эгл улсин угатя көвүн хар гөрәр ялд унна. Тегәд «маңһдур өрүн күрч, ялан күләтхә» гисн зәрлг авна. Хаана зәрлг хату, хашин экн бүтү гидгәр, угатя көвүн маңһдур өрүнднь өp цәәхәс өмн босад, гертәсн һарад, иp гиҗ заасн һазрур йовна. Өрин улан нарн мандлҗ бәәтл, нег хотна хаҗуһар давҗ һархларн, цәәһән буслһад, дееҗинь теңгртән зулг өргҗ бәәсн наста ээҗлә харһна.

– Көвүн, герт орад, цә ууһад йов гиҗ ээҗ көвүг дуудна. Бас тер цагт нег агсм хурдн агт унсн байн көвүн довтлн ирнә. Ээҗ тер көвүнд:
– Хамдан герт орад, цә ууцхатн гиҗ бас дуудна. Ардаснь күцҗ ирсн байн хотна көвүн хаана күүкиг тосхар, маңна дүүрң байрта йовсн бәәҗ. Тер учрар эн му эмгн сән кергтм харшлт болн гиҗәнә гиҗ санад:
– Нанд, тана цә ууһад, суудг зав уга. Би хаана күүкиг тосад, шин күргн болхар адһҗ йовнав гиһәд, мөрән күчтәһәр малядад, хурдынь улм немәд, тоос бүргүлн әрлҗ гинә. Угатя көвүн болхла «Би түүнлә әдл хаана күргн болхар адһҗ бәәхшв. Эрт одв чигн – ял күләхв, ора одв чигн – ял күләхв. Ээҗтә минь әдл, бурхн седклтә ээҗин цәәг ууһад мордсв» гиҗ санна. Тегәд мөрнәсн бууһад, ээҗин герт орна.
Ээҗ байрлад бәрх-тәвхән олҗ ядад, «өрүни улан цәәлә харһдг ик кишгтә көвүн чигн чи» гиҗ келн бәәҗ, шинкн буслсн цәәһәсн кеҗ өгнә. Көвүн нег ааһ үстә улан цә ууһад,
– Җә, ода йовсв, ээҗ, – гинә.
– Су, су. Бичә адһад бә. Чи һанц көләр орҗ ирсн биш, хойр көләрн орҗ ирсн күн мөн. Тегәд хойр ааһ цә ууһад һардг юмн чигн, гиҗ ээҗ келәд, дәкн нег ааһ цә кеҗ өгнә. Көвүн терүгинь адһҗ бәрлго ууһад босна.
– Җә, көвүн, ода улан цә мет агта болҗ, уур дееҗ мет күндтә болҗ, һә-барчдчнь әрлҗ, кир-буртгчнь цеврдҗ, ки-мөрнчнь киисәд, кишг-буйнчнь ирҗ, сансн кергчнь номин йосар бүтҗ, зөрсн йовдлчнь бурхна евәләр күцҗ, эн җилдән мөңгн дөрән хәәрнд күртҗ («мөңгн дөрән хәәрнд күртх» – көвүн күүкн хойр хүрм-гиич кеҗ, гер-малта болҗ, өрк өндәлһхиг зааҗах үг), ирх җилдән алтн дөрән хәәрнд күртҗ («алтн дөрән хәәрнд күртх» – хүрм-гиич кеҗ, гертә-малта болсн улс көвүд, күүкдтә болхиг зааҗах үг), үртә-садта, үрәтә-дааһта болҗ, цаһанар делгрҗ, насн турш җирһҗ йов!, – гиҗ ээҗ йөрәл хәәрләд, мордулҗ гинә.
– Иигәд көвүн оратад иp гисн һазрт күрхлә, күләҗ бәәсн улс түрүлҗ йовсн байна көвүг угатя көвүн гиҗ эндүрәд, алҗ орксн гинә. Эн цагла хаана күүкиг авад ирҗ йовсн улс угатя көвүнлә харһад, шин күргән болһад тосна. Тегәд ү-хә гитл, цаһан өргә бәрәд, хаана күүкнлә ниилүлҗ оркҗ гинә. Тиигҗ угатя көвүн өрүни шин буслсн улан цә ууһад, оратсн учрар, үкх яласн һарад, бас хаана күргн болад, гертә-малта болҗ, әмдрн җирһҗ гинә. Терүнәс авн нутг даянднь «улан цә уулго, бичә йов, учринъ медлго, бичә уурл» гисн нег амн сурһаль делгрсн юмн гинә».

Эн домгас үзхнь, өрүни улан цәәд күртдгнь йир сән йор гидгиг эн угатя көвүнлә учрсн керг-үүләс медҗ болна. Бүүрән сольдг нүүдлч улс өткн улан цәәһин йөрәлиг өдрин ки-мөрнә кишг шиңгсәр үзҗ күндлдг бәәсиг эн домг медүлҗәнә. Мөн ямаран чигн керг-үүл күцәх болвчн, эрвң цаһан көдә һазрт зуух тәвәд, түлә түләд, хальмг цәәһән чанад, деедстән цацл өргәд, амна цаһан йөрәл тәвәд, өлән дарҗ, гесән цадхад йовдг малч улсин бәәдл-җирһл тер кевәрн эн домгт үзүлгдҗәнә.

«Заңһ деерәс, йор урдас»
Бас «ааһин алгас адуна алг» гидг кезәңк цагас нааран ирсн нег үлгүр бәәнә. Эн келц үгин учрнь ямаран гихлә, герт ирсн гиичнрт кү үлдәлго цә кех йосн өөрд улст бәәдг. Улан зандн цәәһән ууһад күүндхлә, күүндврин эргндк бәәдл оюта, таалта болна. Күн-күүнә хоорндк хәрлцән ээлтә, тогтун, халун, дота, элглсг, күндтә болна. Тегәд сансн үүл бүтәмҗтә болх гиһәд, халун цәәһән ууһад, «хоосн биш, хоолта» гиҗ йорлх заң-үүл тогтсн болдг. Тер төләд күүкд улс нег-негндән хүүрә цәәһәр белг өгдг авъяс харһдг болв. Цәәд бас йорлх болн цеерлх йовдл олн. Үлгүрнь, ааһд кесн цәәд шаарин модн үзгдхлә, гиич ирх гиҗ йорлад, байрлдг йовдл харһна. Тегәд хам-хоша әәл нүүһәд ирсн болхла, «цә күргдг» сәәхн заң-үүлтә болсмн. Энүг зәрмдән «һал күргнә» гиҗ бас келдг. Юңгад цә күргх учр һарсмб гихлә, негдвәр, шин бүүрт буусн улс ишкә герән бәрәд, хот-ундан кеһәд автл, бас кесг цаг кергтә. Тегәд эн цагтнь хот-унд залһснь цә болдг. Хойрдвар, шин бүүртән халун хот-хоолта бәәхиг йөрәлһн мөн. Һурвдвар, һал залһсн учрта. Моңһл улс кезәнәһәс авн һалан тасллго мандг авъяста бәәсмн. Дөрвдвәр, таньдг, эс таньдг болв чигн, цә күргҗ одснь, күргсн цәәһән хамдан ууснь иньгллт батруллһнд сән гисн йор болҗана. Тавдгчнь болхла – күндллһнә темдг мөн.

Эн мет йорлһнас нань цә уулһнд, цә келһнд кесг цер бәәдг болна. Амнь кемтркә ааһд цә кеҗ күүнд өгдмн биш, му йор гиҗ, моңһл-өөрд улс цеерлнә. «Халулсн цә хәрүлсн күүкнлә әдл» гисәр хонуд цә күүнд кехәс цеерлнә, киитн цә, бүләлсн цә кехәс цеерлнә.

«Йөрәл уга нәр бәәдго»…
Өөрд улс ямаран чигн байрин сәәхн нәәриг хөвтә йөрәләр эклдг заңшалта. «Йөрәл уга нәр бәәдго, йорал уга суулһ бәәдго» гисншң, байр-нәр болһнд йөрәл келгднә. Тиим йөрәлмүд дундас цәәһин йөрәлд онц чинр зүүгднә:
«Оньдин иигҗ улан чирәһәрн үзлцҗ,
Улан зандн цәәһән ууҗ,
Учр үгән күүндҗ,
Ааһ, цөгц ундан эдлҗ,
Амн үгән келлцҗ,
Оньдин иигҗ җирһҗ,
Амулң эдлҗ йовхиг
Олн деедс,
Делкән Цаһан өвгн
Өршәх болтха!» гиҗ наснь ах күн йөрәдг болна.
Цәәһин йөрәләс нань бас цә чанхд, олзлдг хәәсн, тулһд нерәдсн кесг олн зүүлин йөрәлмүд олна дунд темдгтә.
Кезәнә өөрднр тулһдан хәәсән нерәд цәәһән чанхларн, кесгтән самрад, цәәһән донҗгтан кеһәд, дәкәд донҗгасн агч ааһ, шаазңдан кеһәд уудг диг-дарата бәәсмн. Тер төләд цә чанхларн, олзлдг сав-сархиг чигн эдн күндлҗ йөрәнә. Үлгүрлхд, тулһин, хәәснә, шанһин, донҗгин йөрәлмүд оңдан төрлин йөрәлмүдәс өвәрц болна.
«Һаң төмриг давтн кесн
Һаңнх ширәр хатаҗ кесн,
Һалын халун нилчд таарулҗ,
Һәәхм сәәхн кесн,
Һол дунднь бәәх
Һаң болд тулһнь өлзәтә болтха!» – гиҗ тулһиг йөрәдг бәәсн болхла, хәәсиг иигҗ йөрәдг бәәсмн:
«Тавн зүсн идән тааста сәәхн болдг,
Өөкн-тосар буслад бәәдг
Уурхан саң мет хәәснь
Өлзәтә болтха!»
Донҗгин йөрәл иим бәәсмн:
«Үнртә сәәхн уурнь,
Үүлн мет өөд һардго,
Үсн мет шимтә идәнь
Уру һазрт дусдго,
Оньс мет хавхаста,
Төдг мет цорһта,
Идәнә дееҗ болсн улан цәәг
Хадһлдг эвтәкн сәәхн бәрүлтә
Эрднь сәәхн донҗг өлзәтә болтха!»
Цәәһән самрад, ааһд кедг шанһин йөрәлин үгмүд йир соньн:
«Талта бод төмрәр
Давтн цокч кесн,
Тавн зүүлин идәнә
Дотр тасрлт уга орад бәәдг,
Татн-түлкн утхад кехлә,
Тав-һурвиг таарулад бәәдг
Таата сәәхн шанһнь өлзәтә болтха!»
Ааһ-шаазңгин йөрәлд иигҗ келгднә:
«Халуг кехлә – хәәлдго,
Киитниг кехлә – царцдго,
Кезә мөңкинд цевр-цегән бәәдг,
Ах икән күндлҗ,
Амтта цә-хотан кеҗ өгдг хаш эрднь
Ааһ-шаазң өлзәтә болтха!»
Эн мет йөрәлдмүд Шинҗәнә олн-әмтнә амн үгин үүдәврмүд дунд олн бәәдгиг номт Намжавин Содмон «Цацлын дееҗ» гидг дегтрт герчлсн болдг.
Тедү мет кезәнәс нааран ирсн йосар болхла өөрд-моңһл келтнр цәәг зуг идән-ундн гиҗ биш, заң-үүллә залһлдата сойлын нег чинртә әңг гиҗ цәәһин тускар олн амн үгин үүдәврмүд үүдәснь лавта.

Манҗин Намру

Видео