НОМТ, УТХ-ЗОКЪЯЛЫН ШАЛҺАЧ

04-03-2023, 10:28 | Общество, Таңһчин зәңгс

Хальмгин утх-зокъялын тууҗин номин шалһлһна саңд эврә ончта тусан күргсн номтнр дундас Хальмг ик сурһулин хальмг келн-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңгин профессор, келн-бичгин номин доктор Пюрвеев Валерий Дорджиевичин нерн эврә ончта орм эзлнә. Эн җилд нертә номтын 80 җилин өөн болҗана. Һундл төрхд, эн 2016-ч җилд гемин зүүләр насан барсмн. Валерий Дорджиевич насни туршт хальмг улсин эрдм-сурhулин, хальмг утх-зокъялын делгрлтин хаалhд чидл-күчән нерәдәд, эврә медрләрн, дамшлтарн, нәрн гүн шинҗллhәрн олна тоомср эзлсн номт бәәсмн.

Валерий Пюрвеев 1943-ч җилин лу сарин 26-д Барун-Хасгин мүҗин Казталовск района Казталовка селәнд һарсмн. Энүнә эцкнь Пюрвеев Дорджи Пюрвеевич Хальмг АССР-ин Деед Советин Президиумин Ахлачар дәәнә өмн көдллә. Экнь Пюрвеева Эльза Аляевна эрдмәрн багш болҗ үүлдҗ йовсмн. Эднә өрк-бүл Хальмг Таңhчд ик тоомсрта улс бәәҗ. Төрскән харсгч Алдр дәәнә җилмүдт эднә өрк-бүл хасгин hазрт бәәсмн. 1943-ч җилд эндәс Баh Дөрвдә района Садовое селәнд күрч ирхләнь, цуг хальмг улсла хамдан цааҗла харһулад, Алтайск крайин Бийск балһсна өөр бәәсн селәнүр туусмн. Бичкнәсн авн Валерий Дорджиевич сурhульдан шамдhа көвүн болҗ өссмн. Цуг кичәлмүдәс утх - зокъялын кичәл онц таасгддг бәәҗ. Чееҗәр Пушкинә, Лермонтовин, Гоголин, Некрасовин, Тургеневин болн нань чигн бичәчнрин үүдәврмүдиг школын кесг марhаст умшад, нүүрлгч орм эзлдг бәәҗ. Сурhулян сурад, hашута арвн һурвн җилдән амлҗ болшго күчр ик зовлңгиг тесәд, догшн хату үүл дааҗ һарад 1957-ч җилд Валерий Дорджиевич эктәhән Эрнст болн Саңhж ахнртаhан эңкр һазртан хәрҗ ирсмн. Һундл төрхд, Сиврт энүнә эцкнь, ээҗнь, hаhань, авhнь, Алтн нертә дүнь сәәһән хәәв.

1960-ч җилд Валерий Дорджиевич Элст балhсна 1-ч тойгта дундын сурһулиг төгсәhәд, Сарпуль балhсна багшнрин күрәлңгин тууҗин болн келн-бичгин дацңд шүүврән өгч орсмн. Энүгән төгсәснә хөөн Валерий Дорджиевич Ик Буурла района «Буратинский» совхозд орс келнә болн утх-зокъялын багш болҗ көдллә. Тер җилин намрар цергт мордад, 1967-ч җилд цергәс бууҗ ирәд, хальмг кел, утх-зокъял болн тууҗ шинҗллhнә номин күрәлңд (КНИИЯЛИ) орҗ көдлсмн. 1968-1971-ч җилмүдт Москван Әрәсән номин академин нарт-делкән утх-зокъялын Күрәлңгин аспирант болв. Энүнә номин һардачнь нарт-делкәд ик нертә номт, Әрәсән номин академин гешүн-корреспондент, келн-бичгин номин доктор, профессор Г.И. Ломидзе бәәсмн. Аспирантурт сурн бәәҗ Валерий Дорджиевич 1970-ч җилд «Калмыцкая драматургия», 1971-ч җилд «Драматургия Б. Басангова» гидг дегтрмүд барас hарhҗ. 1971-ч җилд «Основные этапы развития калмыцкой советской драматургии (1920-1970 гг.)» гидг диссертацан харсад, келн-бичгин номин кандидатын цолта болсмн. Түүнә хөөн цааранднь КНИИЯЛИ-д көдләд, таңһчин болн нарт делкән номин кесг чуулһна көдлмшт шунмһаһар орлцад, утх-зокъялын төрмүдәр кесн илдкләрн номтнриг соньмсулсмн. 1976-ч җилд Валерий Дорджиевич «Обретение зрелости» гидг дегтр hарас hарhна, Хальмг ик сурhулин орс болн hазадын утх-зокъялын тиңкмин ах багш болҗ көдлсмн. Найдгч җилмүдт номтнрла хамдан «История калмыцкой литературы» болн «Движение жизни – движение литературы» гидг дегтрмүдиг барлна. 1988-2014-ч җилмүдт Валерий Дорджиевич хальмг утх-зокъялын болн седкүл зүүһин тиңкмин профессор болҗ көдллә. 1988-ч җилд Валерий Дорджиевич «Октябрь и калмыцкая литература» гидг дегтр барлад, Хальмг Таңhчин сойлын ачта көдләчин нер зүүсн болдг. 1996-ч җилд Валерий Пюрвеев «Жанровое движение. Эволюция жанровых форм и внутренние закономерности развития калмыцкой поэзии XX века» гидг дегтр барлсмн. 1999-ч җилд болхла Валерий Дорджиевич эн дегтрин төрәр М.В. Ломоносовин нертә Москван ик сурhульд докторин цолан харссмн. Олн җилдән эн номт хальмг бичәчнрин ниицәнә болн хальмг ик сурhулин хальмг утх-зокъялын болн амн зокъялын тиңкмин hардач болҗ, хальмг ик сурhулин диссертационн сүүрин гешүн болҗ үүлдсмн.

Дөчн һар җилдән Валерий Дорджиевич номин болн багшин халхар арh-чидлән нөөлго көдлҗ йовсмн. Шалhлhна туст бичсн тоотнь оньдин күцц, делгрңгү гүн нәрн болна. Номин халхар күцәсн шинҗллтс тооһарн зун һар методическ дөңцл, дегтр болв, чинрәрн чигн гүн учр-утхта болснь лавта. Тедн дунд сурһлһна дөңцлмүд – «История калмыцкой драматургии (1920–1970 гг.)» (2001 г.), «Джангар» и калмыцкая поэзия XX века» (2005 г.) йилһрнә. Эн дөңцлмүд һанцхн хальмг биш талдан чигн келн- бичгин ухана мергҗләр сурчасн оютнрт болн багшнрт, номтнрт туста болхнь маһд уга. Номин үүл-кергән дүүрңгәр күцәhәд, үнн цаhан санаhар әмтнд кергтә дегтрмүд барлад, номтнрин дунд Валерий Дорджиевич зөвтә орм эзлсн шалhач чигн бәәсмн.

Валерий Дорджиевич жил болhн ном шинҗллһнә көдлмшән гүүдүлҗ билгән делгрүлҗ йовсмн. «Гармония души и дарования (Лирика Давида Кугультинова)» (2006 г.), «Чистый родник поэзии (Лирика Б.Б. Сангаджиевой)» (2010 г.) гидг сән чинртә дегтрмүд барас hарhсмн. Номт кесг җилмүдт медрлин көрңгәс цуглулсн материалмудан ухан-тоолвртан орулҗ, диг-дараһинь кемҗәләд, умшачнрт нәрн гүн дегтрмүд белглсмн. Хальмг утх-зокъялын судллһна тууҗд барас һарсн дегтрмүднь нег үзмҗтә гисн тәвцнь болснь маһд уга. «Сән номтын мергнь дегтринь умшхла медгдх» гисн хара бишәр келчксн үгмүд бәәдг.

Товчлад келхлә, Валерий Дорджиевич наснаннь туршарт хоршаҗ авсн билгән, ухан-күслән, багшин мергҗлтән седклән тәвҗ, урмдта, күцәмҗтә кевәр дөчн шаху җилдән хальмг ик сурһульд багш болҗ көдлҗ, оютнрт хальмг утх-зокъялын болн утх-зокъялын онлын кичәлмүд зааҗ өгсмн. Альк чигн номин үүлән чикәр күцәҗ, оютнрт, магистрантнрт, аспирантнрт медрл-заавр өгч йовсмн. Энүнә сурһсн шевнр өдгә цагт дамшлтта багшнр, седкүлчнр, сегәтнр, номтнр болсмн.

Мингиян Лиджиев, Хальмг ик сурһулин Хальмг келн-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңгин һардач

Видео