ЗОВЛҢГИН ЗОВЛҢГАС ҮЗСН МАНА ӨВКНР

Ик аюлта, Төрскән харсх цаг ирхлә, хальмг залус болн көвүд теднлә хамдан кесг зун күүкд цус-махан, әмән чигн әрвлл уга алач-махч немшрин фашистнрлә ноолдҗ йовсн арднь аврлт уга Сталина болн түүнә өөрхн нөкднриннь закврар 1943 җилин барс сарин 28-д дегц хальмг келн улсиг хар гөрәр шахад, ик-бичкн уга, киитн Сиврүр нүүлһсмн. Удл уга теднә хөөннь 1944 җилин лу-моһа сармудт цуг фронтмудт дәәлдҗ йовсн хальмг цергчнриг (салдсмуд болн сержантнр) цуглулад, хол Уралур Широковск ГЭС тосхлһнд йовулв. Тегәд 1943 җиләс 1957 җил күртл шинкән һарсн бичкдүдәс авн көгшн буурл медәтнр күртл – цугтан, мана көөрк хальмгуд, зовлңгин зовлңгас, түрүһин түрүһәс үзхинь үзҗ, эдлхинь эдлҗ йовцхав. Тер һашута цагас авн 80 җил давв.

Хальмгудыг мекәр цуглулв

1944 җилин эклцәр Харслһна Наркоматын закврар фронтд церглҗ йовсн, цергә сурһульд сурч йовсн цуг хальмг салдсмудыг шинәс келн-улсин дивизь тогтахар бәәнә мекәр аадрулад, дәәнә фронтмудас сулдхад Уралур йовулсмн. 4000 һар хальмг дәәчнриг Широковск электроцәклһнә станц тосхлһнд авч ирв. Хальмг салдсмудын тодлсар, «түрүн авгтан командирмүдин келснд иткәд, хальмг келн-улсин дивизь тогтах гиһәд байрлдад йовлавидн. Зуг һашута үннь Кунгур станцд ирәд хаагдсн хуучн орс келн-әмтнә Чонҗин ик хорад цугтаһимдн баглрулхла медгдв». Хальмг салдсмудыг, нуувчинәр дәәнә фронтмудас Широклагур авч ирхләрн, күчр көдлмшт йос эвдсн әмтнлә әдл зархар шиидсн бәәҗ. Кесг сарин туршарт селәд-селәд хальмг дәәчнриг Кунгур балһсна Цаһан чонҗд бәәлһүлдг бәәсмн. Фронтмудас ирсн кедү миңһн хальмг салдсмуд цөөкн сө хонад, тер ик чонҗин хоран эрсмүдтнь болн хойр давхрар кесн наармудын нүр халхсднь эврәннь болн өвкиннь нердән, һарсн төрскн һазран темдглҗ бичдг бәәсмн. Дару-дарунднь ирдг хальмгуд өдртән тер тоотыг соньмсҗ умшад, нерәрнь таньдг болн хотн-әңгиннь улсиг медҗ авдг бәәҗ. Дарунь күн болһн бас бийсиннь туск юм бичҗ үлдәдг билә. Дарунь тедниг Широковск электростанц тосхх һазрур – Половинка гидг станцур йовһар туугддг бәәсмн. Тенд хальмгудас цергә йосар хойр батальон тогтаһад, тер батальониг рота-взвод әңгүдәр хувагдад, тосхлһнд йовулсмн. Хойр батальона хальмг цергчнр Уралын хурдн Косьва һол деер тосхгдҗах электростанцин эклцәс авн көдлцхәв. Түрүн сармудтан мана хальмгуд эврәннь дассн авъясарн шунҗ, гүҗрҗ көдлҗ бәәв. Тиигдгнь чигн йорта. Икнкнь болхла, хөрн-хөрн тавта баахн наста залус билә. Болв теднә дунд әрә 18 нас күрсн – шиңкән цергт мордсн көвүд чигн, тәв күрч йовх медәтнр, шидр шавнь эдгсн салдсмуд чигн, йирин цогцдан баһ-бичкн эрмдгтә, хуучта залус баһ биш билә.

Хар көдлмшәс әмнәсн хаһцв

«Арһ угад, зарһ уга», – гидг, тиим учрар күчәр авч ирсн һазртнь кех зөвтә көдлмшинь санан-седкл эс тусдг болв чигн бәрәнә лагерьт бәәх йос эвдсн улсла әдл күцәх зөвтә болцхав. Косьва гидг хурдн уулын һолыг боох плотин (ик гидг боодг) бәрхин кергт, һолын хойр көвәднь ик йорал (котлован) зәрм һазрарнь кесг арвад метр гүүнәр мана хальмгуд малтцхав. Эн күчр көдлмшиг җилин дөрвн цагт хур-чиг дунд, шүрүтә шуурһн дотр чигн зүсн-зүүл теңгрин аюлла дөрлцсн мет кедг билә. Сөңләд белдсн һазриг бичкн нег төгәтә тачкар түлкәд, харһа модар кесн тагтар деегшән һарһҗ ик холд асхдг билә. Тиим күнд-күчр көдлмшт күн болһн удандан көдлҗ чаддго билә. Тер төрәр көдлмшин кемҗәг баһрулшгон төлә взводмудыг селгәләд-селгәләд көдлгдг билә. ГЭСин боодгт (плотинд) – уласнь авн деерк ора күртлнь ямаран ик чолун ордгинь мана цергчнр нүдәрн үзәд, һарарн күцәһәд тосцхав. Гидроэлектростанц тосхлһнд һазрин, бетона, чолуна көдлмшәс, нань чигн зүсн-зүүл көдлмшм мана салдсмудин һарар күцәгдлә. Тер тоотыг тодлҗ медх кергтә. Косьва һолын зүн көвәһәснь экләд ик сеерин хад чолуг һарһхин төлә ик уулын хавцл (карьер) секгдв. Түрүләд деерк һазрин көрсиг авхар, хад чолуна орад күрхин кергт, өөрхн-өөрхнд ик-ик шурфмуд малтад, тедндән элвгәр тол (тротил, хаһрдг юмн) тәвәд хаһлдг билә. Һазраснь сулдхсн хад чолуг перфераторн алхар цоолад, тенднь бас тротил тәвәд, хаһлад хамхлдг билә. Тер хамхлсн чолудан вагодт ачад, уутьхн төмр хаалһар электростанц тосхҗах боодгин (плотина) ормд күргҗ асхдг көдлмш басл күчр болдг билә. Чолу һарһлһна карьерт хальмгин хойрдгч батальона кесг взводмуд көдлдг билә. Ода санхнь, гидроэлектростанц тосхлһнд цуг тер күнд-күчр нань чигн зүсн-зүүл көдлмш мана салдсмудин һарар күцәгдлә. Мана хальмг баахн көвүд-залусин үзсн, цогцдан даасн зовлң чигн тер мет аһу ик. Широковск ГЭСин тосхлтын көдлмш cap ирвәс чаңһрад бәәв. Хальмг салдсмудин бәәдл-әмдрл чигн улм му талнь хүврүләд бәәв. Хотнь йир му билә. Өдртән Лагерьт бәәсн зарһар цааҗлгдсн улсла әдләр тедниг cap болһн комиссьд орулад, цогц, чинән-чидл шинҗлдг болв. Тер комиссьднь хойр эмч, лагерин ахлачнрин элчнр, батальона болн ротын ахлачнр хальмг цергчнриг шинҗлҗ хәләхләрн, күүнә өҗгнг һуйин махиг, нань чигн цогцин мөчмүдин чинәһинь бәрҗ хәләһәд, дарук сард ямаран көдлмш кеҗ чадхинь – хар көдлмш кеҗ чадх, дундын хар көдлмш кеҗ чадх, эс гиҗ гиигн хар көдлмш кеҗ чадх гисн шиидвр һарһдг билә. Кемр цань арһ уга, чидл-чинән чилхдән күрсн болхла, бас чигн гүүнәр шинҗлҗ хәләһәд, цуг көдлмш кеҗ чадшго гиһәд үрҗәх, үкн гиҗәх малмуд мет акт бичәд хойр долан хонгар амрлһ өгдг билә, эс гиҗ хар өдмгин зүсм һартнь бәрүләд, цаасан өгчкәд элгн-саднь бәәдг һазрур йовулдг бәәсмн. Зәрмснь эн Широклаг бәрәнә үүднә ца һарад, харһнад үкдг чигн бәәсмн.

Күчрин күчр, зовлңгин зовлңта цаг

Күнд-күчр көдлмшәснь, нань хамгин ик зовлңгнь – му хот. Яһад гихлә, хальмгудыг лагерин бәрәнд бәәҗ көдлҗәсн улсла әдлцүләд, кесн көдлмшин ашар тоолҗ хотын кемҗәг өгдг билә. Чидл-чинәнь тату күн кемр өдрә көдлмшән эс күцәхлә, 450 грамм өдмг, негхн үдин шалдрң амтн уга хот өгдг билә. Йирин хот-хоолын шим-шүүснь тату билә. Нурһлҗ үдин шиңгн хотыг давста камбала тәвсн хавстна буслһсн усн татурта хот кедг билә, түүнә дотрнь нег-хойр боднцгин кемтрхәс харһдг бәәсмн. Юуһинь нуухв, Широклагерин бәрәнд туссн хальмгудын тодлвр авад умшхла, тер цаг хальмг салдсмудт кезә чигн мартҗ болшго, күчрин күчр, зовлңгин зовлңгта цаг болсн билә. Широклагерьт ирәд, кесг сардан көдлснә хөөн мана хальмг салдсмудын гем-шалтг, зовлң-түрүнь икдәд кесг көвүд, залус әмнәсн хаһцад бәәв. Кедү зун һал наста баһчудыг, идр наста залусиг тер хату, чолута Уралын һазрт оршасн болхви? Дәәнд һардг һарусла әдл тер лагерьт хальмгуд өңгрсн болҗ медгднә. Кесг зун хальмг көвүд-залус көдлмш кедг чидл-чимгән барад, комиссәр шалһгдад, актар көдлмшчнрин тооһас һарһгдад, өрк-бүлән хәәһәд Сивр болн Казахстан тал һарч йовсмн. Теднә кесгнь дегд муурсндан хаалһдан йовҗ йовад, эс гиҗ өрк-бүлдән күрәд өңгрсмн.
Алдр Төрскән харсгч дән чилснә дару, 1945 диилврин җилин зуна сармуд эклхлә, хальмгуд салдсмудыг сулдхх Советин Союзин НКВД-н заквр һарсн билә. Тегәд удл уга, хальмгудыг тер закврар өрк-бүлмүдтәһән ниилтхә гиһәд, теднәсн авсн хайгударнь сулдхад йовулдг болв. ...Әмд-менд үлдсн мана аав-ээҗнр тер үклин һазрас иигҗ мөлтрҗ һарцхав. Тер цагиг санхла, мана өвкнрин эдлсн аюлта хөвинь санхла, тедн тер зовлңгас гетләд яһҗ һарснь, өдгә цаг күртл мини үйин улст тодрха медгдҗәхш. Тедү мет, мана өвкнр, аав-ээҗнр «тиим зовлңта йовдлмуд мана үрдин үрдт бичә үзгтхә, баһчудт болн ирх цага үрдт сән җирһл, байрта-бахта, төвкнүн хөв тогтах болтха» гиҗ даң давтад, маднд йөрәл тәвдг бәәҗ.

Тодлвр

Мини тоолврар болхла, нег мөсәр седҗ орн-нутган харсҗ, ноолдҗ йовсн хальмг салдсмудт тер берк һашута йовдл хойр-һурвн дам һундлта болсмн. Юңгад гихлә, тер цагт күнд-күчр Төрскән харсгч дәәнә һурвдгч җилнь өрәлдҗ одла. Мана Улан церг немшин алач-махч фашистнриг күүләд-цокад, эврәннь Хальмг Таңһчан сулдхад, СССР-ин орн-нутгиннь һазрас көөҗ һарһҗ йовсмн. Дәәнә ашнь юн болхнь йилһрәд мана цергчнрин седкл-ухань бахҗ, зөргнь улм өсҗ, бийсинь шин диилврт омгшулла. Тер учрар дәәнә түрүн күчр-күнд хойр җил дундурт орлцсн хальмг салдсмуд диилврин байрта сүл җилд эс дәәлдсндән түрүн нег ик һундл болна. Хойрдвар болхла, әмән әрвллго, цусан хармнлго церглҗ йовсн бүкл келн-әмтиг хар гөрәр гөрлгдәд, киитн Сииврүр тууһад, Широклагин бәрәнд йовулна гидгнь ямаран ик бурута йовдл гиһит? Тууҗин номтнрин медсәр, Широковск электроцәклһнә станц тосхлһнд 4000 һар хальмг дәәчнриг авч ирв. Кедү хальмгуд тер Уралын хату һазрт әмән өгсн болхв, кедү эрмдгтә улс, дегд муурсндан актированьла харһад, эврәксән Сиврт хәәһәд, хаалһдан өңгрҗ одсн болхий?

Ик гидг һундлта юмн болв

Тер цага Широклагин зовлңгиг һатлад, Сиврт элгн-садан олҗ авад, хәрү нутгтан әмд-менд хәрҗ ирсн Эдән Сергән (зургт) 1992 җилд бичүлҗ авсн тодлвр тана оньгт тусхаҗанавидн.
Би 1923 җиләв. 1942-ч җилд догшн дәәнд одлав. Экнәс Кавказд дәәлдләв. Тбилиси балһснд орҗ йовсн әәрмд йовлав. Дәкәд Украинд Ворошиловград гидг балһснд 23-ч, хойр дәкҗ ачлгдсн МВД-н меҗә секлһнә цергин частьд тусв. Түрүнд мадниг һурвн-дөрвн сард сурһв, дарунь дәәлдәнә һазрар йовулв. Тиигт меҗә секлһнә цергүдиг дәәлдәнә һазр гиҗ тоолдг билә. Бидн тер дән орад һарч одсн һазрт селәнә олн-әмтиг хәләдг биләвдн. Heг заставд хальмгудас һанцарн биләв.
1944 җил. Немшнриг Сталинградт болн нань чигн һазрт дииләд, бәрәнд авад, һарһад көөҗ йовсн цаг билә. Генткн намаг штабд дуудҗана. Күрч ирв. Зер-зевән өгчкв. Хойр хонгин хүүрә хотан автн гиҗәнә. Цуглрдг һазрт одх болҗанав. Дәәни көл деегшән йовҗ йовхла, намаг гедргән йовулҗана. Штабд нанд нег бичг өгв. «Цуглрдг һазрт өг», гиҗ болв. Нань юм келсн уга. Хамаран йовулҗахан келҗәхш. Тер бичгиг долаһад йовтл тиизнь һарч одв. Бичсинь умшчкв: иим күүг цааранднь меҗә секлһнә цергт бәрҗ болшго гиҗ бичәтә. Учрнь медгдҗ бәәхш. Цуглрдг һазрт күрәд тер бичгиг өгчкв.
Тер цуглрдг һазрт хальмгуд арвад шаху күн бәәҗ. Олн зүсн частьмудас ирсн болв. Яһад дуудсинь күн медҗ бәәхш. Мадниг тәвн-җирн кү цуглулчкад нег офицерәр болн кесг салдсмудар манулта оңдан һазр тал йовулв. Хамаран йовулҗахнь медгдҗ бәәхш.
Heг һазрт авад ирв. Тернь Кизел гидг балһсна зах бәәҗ. Ик һазр баракмуд. Хальмгуд дала, дүүрң. Дәәни көлд йовсн салдсмуд ачлврмудтаһан йовна.
Комиссьд орулад, цааранднь йовулв. Станц Половинкд авад ирв. Дарунь зонд (бәрән, зона) күрвидн. Тернь хаалһас салу. Мадниг машиһәр мод делгәд кесн хаалһар авч ирв. Шуд ө-шуһу модн дотр баракмуд дала. Heг маначин герин өөр автоматта, нохата НКВД-н салдсмуд зогсчана. Мадниг шалһҗ хәләһәд зонд орулв.
Дарунь күцәгдх көдлмш келгдҗәнә. Чолун карьерд, уулын эргд көдлв. Ик-ик хаһлад тарачксн чолуг тачкар зөөһәд овалад хураввидн. Зәрмнь тер чолуг хамхлдг, зәрмнь ачдг билә. Көдлмш әвр күнд, тер бийнь өдрин туршарт амрлго долан частан көдлдг биләвидн. Мадн дунд медрлтә, чидлтә, сурһульта улс йовла. Баахн залус орденән, медалән зүүчксн, теднәрн шарглн чолу цокдг билә.
Экн авгтан салдсин хувцтаһан бәәвидн. Мадниг ик-ик хойр давхр наарта бараксд бәәлһв. Хотнь му. Үрҗ одсн заһсар кесн шөл өгдг, буудя юмн үзгдхш. Heг шаңһ кедмн. Өрүн өрлә асхн хойрт хошад зун грамм, үдләд 300 грамм өдмг өгдг бәәсмн. Тернь күүнә хойр-һурвн үмкхәс һардго.
Кедү күн тер Широклагерьт бәәснь медгдсн уга. Зуг олн улс билә. Өдр-сө уга сольлдад көдлдг билә. Долан хонгт нег өдр көдлмшәс зогсадг билә. Клуб билә, болв әмтн оддго бәәсмн. Муурад чинән-чидлән геесн улсд юн наадн бәәхв?
Өдртнь чигн, сөөднь чигн ээмәсн буулһлго өмсҗ бәәх салдсин хувцн удлго элв. Сольҗ өгснь – түүрмин форм: цаһан шалвр, цаһан бушлат, цаһан махла болн резиһәр кесн башмг (чунь). Күн гисн акад юмн бәәҗ. Чидл чиләд эцхлә, түрүләд чирә хавддг бәәҗ.
Сүүлднь көл хавдад күндрдг болв. Икәр муурвидн. Әмд күн гисн хоосн то. Хувцнас наадкнь шуд келкәтә ясн. Көдлмшт йовдг арһ тасрхла, комиссьд орулад, хойр-негн долан хонгт невчк амрулдг билә. Салу нег амрадг барак билә. Тер хоорнд юн ясрхв күн, зуг невчк амрсн бәәдл һардг. Гемнхлә изоляторд орулдг билә, эмч болсн күн хәләдг. Тернь немш күн билә. Юн эм бәәхв. Хар шиләс («черн путылк») нег шиңгн юм кеһәд өгдг билә. Эмнлһнь тер болҗанал.
Хәрү көдлмштән орад, баракстан бәәһәд, эцәд, муурлдад бәәх болҗана. Зәрмнь гемнәд үкв. Һарунь теңкән уга ик болв. Үксн улсиг өдр болһн цанта мөрәр зөөһәд нег оршалһна нүкнд хайдг бәәҗ. Бидн 1922-1923-ч җилә баһчуд тер күнд йовдлиг даавидн. Медәтәнь нурһлҗ хорва. Тедн гем ирхлә даадго билә. Цааранднь көдлмш кедг күн амрч үлдҗ бәәхш. Икәр муурсинь, гемнсинь комиссьд орулад йовулад бәәв. Арһ тасрад би йилһгдсн хойрдгч баг улсла харһад сулдҗ һарв. Тернь 1945 җилин туула сард билә.
Мадниг товарн вагоһар Сиврин захт күргв. Цааранднь эврән йовад өрк-бүлән хәәх болҗанавидн. Би Новосибирск мүҗд Чистоозерн районд эк-эцкән олҗ авлав. Энд совхозд мөрч болад көдләд, гер-бүл болад, зурһан күүкдтә болв. Хальмгудыг хәрүлхлә эврәннь һазртан ирвдн. Көтчнрә районд совхозд пенсьд һартлан тоочар көдлдг биләв.
Хамдан Широклагерьт йовсн таньдгас Будушков Хошуд, Балтыков Ольдин, Семенов Басң гидг Көтчнрә района улсиг меднәв. Ахлҗасн улсас Унков гидг кү меднәв, парторг билә. Нань күүнә нерн медгдхш.
Тер Широклагерьт йовхларн, бидн хоорндан хальмгаһар күүнддг биләвидн. Һазр-усан санлдад келдг биләвидн. Тиигт яһад мадниг эн тосхлһнд авч ирсинь учрнь медгдсн уга. Үг келл уга, тагчгар көдләд йовдг биләвидн. Яһад, юн учрар авч ирсиг маднд күн цәәлһҗ өгсн уга. My хотта, өлн күн зүүләд хотас биш юм сандго бәәҗ. Харһнхдан күрхләрн күн ухаһан алдад, эк-эцкән чигн мартдг бәәҗ.
Ода терүнә тускар санхла, мадниг хортн гиһәд тер тосхлһнд йовулсн болҗана гисн ухан орна. Би эврән дәәнд йовсн, ахм дәәнд йовад шавтсн – юн гем бидн һарһсмб? Кенә көдлмшв гихлә, Сталин болн Бериян көдлмш болҗана. Тиигҗ медвидн.
Ик гидг һундлта юмн болв. Цуһар үкн гивдн. Зуг әмд һарх хөвтәнь тер зеткрәс һарч ирв. Хамдан зовлң үзсн мини үүрмүдәс би ода һанцарн үлдв.
(«Широкстрой: Широклаг» гидг дегтрәс)

Барт белдснь МАНҖИН Намру