Нөкцлт өргҗәд йовх

Элстд Хальмг ик сурһулин ул деер «Сүлҗәнә дорд үзгин төриг шинҗллһн» гидг нертә VII нарт делкән хург болв.
- Хальмг Таңһч долан җилин туршарт дорд үзгин, моңһл болн түрг келтнрин келнә, тууҗин, сойлын нәрн кесг төриг гүүнәр шинҗлдг нүүрлгч номтнриг цуглулҗана, делкән кесг орн-нутгас, тер тоод Әрәсәһәс бәәтхә, Китдәс, Моңһлас, Казахстанас, Киргизяс болн нань чигн орн-нутгас эдн ирсн бәәнә.
Урднь кесн селвлцәнә, хургудын ашт Хальмг ик сурһулин керг-үүлдврт орлцдг орн-нутгудын, номтнрин то җил ирвәс өсәд бәәнә. Эн VII «Сүлҗәнә дорд үзгин төриг шинҗллһн» гидг нертә нарт делкән конферецнд 120 һар нүүрлгч номт кесг орн-нутгас орлцҗана.
Эндр өдр бидн дорд үзгин төр шинҗллһиг сурһуль-эрдмин болн номин халхар өргҗүлх зөвтәвидн –тернь федеральн ул деер күцәгдҗәх төр. Давсн долан җилин туршарт бидн номтнрин цаг зуурин коллективс тогтаҗ, теднә делгрлтд бат ул тәвләвидн, хамцу барллһиг холванд икдүлләвидн, кесг орн-нутгин номтнр нөкцлтин ул деер хамцу диссертацан чигн харсла –гиҗ конференцин йовудт Хальмг ик сурһулин һардач Салан Бадм темдглв.
Эн җил болхла хамгин түрүнд һол оньг–Дорд үзгин сүлҗәнә ик сурһуль тогталһн болҗана. Дорд үзгин төр эндр өдр федеральн кемҗәнд чигн ик чинр зүүдг болҗана. Тиим ик сурһуль тогталһн Әрәсәд түрүн болҗ күцәгдҗәнә. Терүг тогталһнд Китдин, Моңһлын, Узбекистана, Казахстана болн Киргизин, тер мет Әрәсән номин академин номин күрәлңгүд орлцх седклән медүлв, гиҗ Бадм Катинович ашлв.
Дарунь нарт делкән конференц байрин бәәдлд секгдв. Цуг гиичнриг таңһчин залврин Ахлачин үүл цаг зур дааҗах Босхмҗин Гилян йөрәҗ Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Батун нерәдсн үгиг умшҗ өгв. Хальмг ик сурһуль Дорд үзгин төриг шинҗллһнә ик төвд хүврҗәнә, түүнә ул деер Китдин, Индин, Моңһлын болн нань чигн орн-нутгудла күцәгдҗәх нөкцлт кесг халхин делгрлт авчана гиҗ таңһчин Толһачин бичгт келгдҗәнә.
Тер мет эврәннь нерн деерәс Гиляна Герасимовна номтнрт бүлән үгән нерәдҗ Хальмг ик сурһулин делгрлт таңһчин һардвр болн залвр һол оньган өгчәнә гиҗ темдглв. Зууһад сай арслң номин болн ик сурһулин делглтд таңһчин залвр һарһҗ өгчәнә. Хальмг ик сурһульд Әрәсән 34 региона болн һазадын 52 орна элчнр хальмг һоллгч вузд сурчана. Сүлҗәнә дорд үзгин ик сурһулин ул эндр тана ик хургин йовудт тәвгдх, тер шин вуз олн келн-улсин сойл, кел, делгрүллһнд ик нилчән күргх гиҗ бат ицгтә бәәнәв гиҗ Гиляна Герасимовна ашлв.
Тер мет таңһчин Улсин Хуралын Ахлач Артем Михайлов йөрәлин үгән келв. Эндр өдр Хальм ик сурһулин ул деер ик чнртә керг-үүлдвр күцәгдҗәнә, эндр залд 10 һазадын орна болн Әрәсән 24 региона номтнр цуглрсн бәәнә. Дорд үзгин орн-нутгудла бәрҗәх хәрлцән цааранднь делгрҗәнә, эврә тәвцән эн кергт хальмг вуз орулҗана. Дорд үзгин төриг шинҗллһн эндр өдр ик чинр зүүдг болв, кесг номтнр, тер тоод эн конференцд орлцачнр чигн, тер соньмслтыг икдүлхин, нарт делкән залһлдаг делгрүлхин төлә ик тәвцән орулҗана гиҗ Артем Васильевич ашлв.
Тер мет цааранднь Китдин, Моңһлын, Киргизстана, Казахстана вузмудын номтнр үг келҗ Хальмг ик сурһульла кеҗәх нөкцлт җил ирвәс өргҗәд йовна гиҗ эдн темдглв. Дорд үзгин сүлҗәнә ик сурһуль тогталһн хамцу үүлдвриг, шинҗллтиг гүүдүллһнд, цааранднь делгрүллһнд ик тәвцән орулх гиҗ эдн темдглв.
Цааранднь Сүлҗәнә дорд үзгин ик сурһуль тогталһна меморандум-бооцаг орн-нутугдын номтнр батлв. Тер мет пленарн сүүрин йовудт орд үзгин келнә, фольклорин болн нань чигн төрәр иклдклмүд кегдв. Тер тоод Китдин Өвр Моңһлын ик сурһулин профессор, филолог номин доктор теднә орн-нутгт «Җаңһр» дуулвриг яһҗ дасҗахин болн шинҗлҗәхин тускар илдкл кев.
Цааранднь РАН-а гешүн-корреспондент филолог номин доктор, РАН-а кел шинҗллһнә күрәлңгин әңгин һардач Анна Дыбо «Моңһл болн түрг кесг келнә төрәр кесн өдгә цагин шинҗллт» гидг илдкл кев. Талдан чигн төрәр номтнр пленарн сүүрт илдклән кев.
Үдин хөөн «Дорд үзгиг шинҗллһнә салврт олзлдг өдгә цагин методологин» тускар номтнр онц талвңд тоолврарн хувалцв. Эн күүндврт Москван, Бурятин, Владивостокин, Уфан, Санкт Петребургин болн нань чигн региона бол норн-нутгин номтнр орлцҗ хоршасн медрлән олзлҗ цәәлһвр өгв.
Тер мет «Дорд үзгин төриг сүлҗәнә шинҗллт: Әрәсә болн Дорд үзгин орн-нутгуд тууҗин-сойлын болн номин нөкцлтин таалд яһҗ үүлдҗәхин тускар» гидг төрәр номин конференц үдин хөөн болв. Түүнә ханьд бас 2 секцин сүүр болв. XXI-ч зун җилд дорд үзгин кесг келнә шинҗллт яһҗ күцәгдҗәхин тускар кесг региона номтнр илдклән кев.
Цааранднь болхла хойрдгч секцин көдлмшин йовудт келн-улсин фольклор, урн үг яһҗ делгрҗәхин тускар күүндвр болв. Һурвдгч секцд шар шаҗна төрәр номтнр илдклән кев. Дөрвдгч секц Евразин нүүдг олн улсин цивилизацин тууҗин, этнологин болн археологин төрмүдт нерәдгдв.
Номтнр тер мет моңһл болн алтайск келнә төрәр бас нег номин конференцин кемҗәнд күүндвр кев. Тер керг-үүлдвр профессор В.И.Рассадина 85 җилин өөнд нерәдгдв. Энд бас кесг секцин сүүр болв.
Тиим кевәр номтнр кесг төрәр тоолврарн хувалцҗ иргч шин шинҗллтсин болн нөкцлтин ул тәвв.
ТҮРВӘН Һуна