Ядсн күмн – ямасг

Хальмг улс кезән-кезәнәс дөрвн зүсн мал өскҗ йовсмн. Эн дөрвн зүсн мал эзндән теҗәл болҗ, җирһлднь кергтә тоотынь теткҗ йовсмн. Моңһлчуд болхла, ямаг орулад, тавн хошун мал гиҗ келнә. Нег үлү өдгә цагт моңһлчуд ямаг икәр өскнә. Яһад гихлә, ямана бул, эс гиҗ ноолур, маш үнтә болдг. Ноолурас кесн хувц-хунр йир дулан болсн деерән, үнтәһәр хулдгдна. Хальмг улс болхла ямаг икәр керглхш. Яман мал хальмгуд далаһар өскдг эс болв чигн, яманас авдг олз бас бәәнә. Хамгин түрүнд – ямана бул болн үсн. Ямана булар өөмс өлгдг, үсәр ээзгә кедг бәәсмн.

Яман – йовач мал, тогтур уга мал гиҗ хальмг улс яманд икәр дурлхш. «Ямата хөд йовач, күүктә гер зәңгч», гиҗ үлгүрт келгднә. Яман мел өндр һазр хәәһәд, деегшән давшад бәәдг төләд «Хад деер эс һархла, ямани санан амрдг уга» гиҗ келнә. Бас «Кемр хөд салькнд урудхла, ямаг теңгрт хә» гинә.
Ямана нер олзлҗ хальмг үлгүрт икңкдән күүнә мууһин тускар келгднә. Эннь чигн орта гиҗ сангдна, тер юнгад гихлә, хальмг күүнә әмдрлд яман онц орман эзлнә. «Хөн – бурхн заясн мал, яман – чөткрин мал», – гиҗ көгшд келдгиг бичкндән соңслав. Яман мал мөргәч болна, тер учрар тиим үлгүр бәәдг: «Ямана өмнәснь ә, мөрнә ардаснь ә, мууһин хаҗуһаснь ә». Бас иим үлгүрмүд авч хәләй: «Һәрг цецн хойр күүндҗ чаддго, темән яман хойр мөрглдҗ чаддго», «Ямана толһа дееҗд ордго, ятхр му шивгчн төрт ордго».
Баахн күүнд уха заахла, тер соңсхар эс седхлә, тиигҗ келдг: «Темән гихлә, яман гинә».
Урднь һәәлгдҗ йовсн яман мал өдгә цагт хальмг теегт баһ болв чигн бәәнә. Ода болхла, әмтн ямана мах чигн иднә. Яман икр ишк авна, тегәд яман түргн өсдг мал болҗана. Тедү мет, угатьрсн муурсн цагт яман малар өсәд босдг. Урд цагт ямана тускар «Бәәхтә цагт – темә өскдг, угарх цагт – яма өскдг», «Ядсн күмнд яман мал», «Ядсн күмн – ямасг» гиҗ келдг бәәсмн. Олн тоота малын эзнь байн болҗ тоолгддг. Эн туст талдан келсн үлгүрин утх өвәрц: «Икриг сансн яман ишк уга үлддг». Ик сана зүүһәд, кехәс урд келәд йовдгиг бурушаҗ келсн үг болҗана. «Өртә күн өөдлшго, өттә яман тарһлшго» гисн үлгүрин утх-чинрнь ямаран гихлә, өртә күн кезә чигн дәәгшән һарч чадшго. Эврә нерән һуталго түрүләд өрән өгх йоста.
Бас зуһу күүнә тускар зусг ямала дүңцүлсн үлгүр бәәнә: «Зуһу күмн нүүрән бардг, зусг яман өөкән геедг».
Ямана киис нерәдҗәх үгин негнь тек гидг үг. Эн эр киистә, көг орулдг эр яман болҗана. Текин тускар хальмг үлгүрт иигҗ келгдҗәнә: «Тек көгшрхлә көдә орна, күмн көгшрхлә көвүд (бичкн күүкдлә әдл) болна». Агтлсн эр киистә ямаг хальмг келнд серк гиҗ нерәднә. Хальмг улст эн туст иим үлгүр бәәнә: «Серсхр – серкәс дор».
Ишк – ямана төл нерәдҗәх үг. Яман малын то олн болхла, ишкд чигн олн болдг. «Ишк өврән урһахар экән мөргдг, усн эргән нурахар һазран халһрдг».
Кеемсг күүг ямана кенз ишклә ирлцүлнә: «Ке күн намрт турңха, кенз ишк хаврт турңха». Эврән арһ уга бәәхлә, талдан күүнд уха заахла иигҗ келдмн: «Ишк төрҗ чадад уга бәәҗ, хурһнд эк болхар седҗ», «Төлг төрҗ эс чада бәәҗ, ишкд эк болҗ».
Ямана нерәдлһн
Яман – цуг ямана нерәдлһн.
Тек – эс агтлсн эр яман (эр яман).
Серк – агтлсн (ясчксн) эр яман.
Ишк – шин төл, нег нас күрәд уга ямана төл (эр ишк, күүкн ишк) гиҗ нерәднә.
Бавл – (диал.) нег нас күрәд уга ямана эр ишк.
Борлң – нег настаһас хойр нас күрәд уга ямана ишк.
Зусг яман – хойр наста яман гиҗ нерәднә.
Сиинг – хойр наста тек гиҗ нерәднә.
Шүдлң яман – һурвн наста яман (шүдлң тек, шүдлң серк)
Хазлң яман – дөрвн наста яман (хазлң тек, хазлң серк)
Сойлң яман – тавн наста яман (сойлң тек, сойлң серк)
Энүнәс цааран шүдәрнь нерлхш. Хәрнь, бөдүн яман гиҗ нерлнә. Көгшрхләнь, көгшн яман, көгшн тек эс гиҗ көгшн серк гиҗ дуудҗ нерлнә.