ААДМ ЦАГАС ИРСН АВЪЯСМУД

Хальмг улсин заңшал болсн эдл-ахун бәәдлиг, өрк-бүлин болн олна бәәциг шаҗна ухан-серләс, тогтсн үндсни заң-бәәр, авъясмудас онц, салу ухалҗ болшго. Яһад гихлә хальмг олн-әмтнә бодта болн оюн-ухани бәәдл-җирһлин кесг халхинь, үлгүрлхд: бүүрәсн нүүлһн, нәр-наадн, хүрм келһн, бичкдүдин төрлһн, күүнә үкл, гем-шалтгас эмнҗ гетллһн, сурһалин көвүдиг бичг-тамһд дасхлһн, йос-авъяс күцәлһн – цуг эдү мет керг-үүлиг хурлас залҗ шажн-хувргуд диглдг билә. Урд цагт хальмг күн ямаран чигн керг күцәхәс өмн, эрк биш лам, гелңлә харһад, сүв-селвг, зөвшәл авдг бәәсмн.

Хальмгудын эдл-ахун үүлдлһн ик эрт цагт, ламин шаҗн делгрхәс урд, тогтсн хуучн авъясмудла болн шүтлһнлә батар холвата болдг мөн. Бөөһин эс гиҗ хар шаҗна болн энүнәс улм эртк үй цагин шүтлһнә авъясмуд, шүтәнмүдәс иимиг зааҗ болхмн: отг-отгин һал тәәлһн, һазр-ус тәклһн, малыг үс, чигәһәр цацҗ әрвсллһн, Делкән Цаһан аавд болн теңгрт шүтлһн, шүр һал тәвҗ мал, герән әрвсллһн, ээҗ-аавин сәкүснд зальврллһн бас нань чигн әрүн керг-үүл. Ода күртл хадһлгдҗ ирсн маш хуучн цага авъясмудын зәрм тоотыг хальмг улсин Зул, Цаһан Сар, Үрс гидг байр-нәр болхла, хүрм кехлә болн талдан чигн олар орлцҗ үүл күцәхд үзҗ болхмн.
Һал тәәлһн
«Һал тәәлһн» – эн хальмг улсин кезәңк авъяс. «Һал тәәлһиг» дурндан кен санантнь босад күцәдмн биш. «Һал тәәлһн» цагта, болзгта болдмн. Цаг-болзг угаһар, ухандан орхла, босад «һал тәәдмн биш».
«Һал тәәлһиг» күн болһн күцәҗ чаддмн биш. Эн авъясиг невчк юм меддг, бурхнд шүтдг күн күцәдг йоста. Залу күн эн кергиг күцәдмн, күүкд күн «һал тәәҗ» кедмн биш. Эн залу күүнә күцәдг авъяс. «Һал тәәлһн» кесг саамд күцәгднә:
1. Күүкн мордсна ард «һал тәәдмн».
2.Күн өңгрснә ард, долан хонг деернь, эс гиҗ дөчн йисн хонг деернь «һал тәәдг» болҗана.
3. Һазр тәклһн деер бас «һал тәәдмн».
4. Гемтә күн гемән эдгәхин төлә бас нәәһинь олҗ «һал тәәнә».
Күүкән мордулсна ард, күүкнә һазрихн күүкнд ирсн хөөг һарһад, «һал тәәх» йоста. Эн сән йорта юмн.
Мордсн күүкн одсн һазртан сән бәәтхә, геснь бичә өлстхә, ээмнь бичә хаһртха, насн турштан авсн авальтаһан җирһтхә гиҗ «һал тәәҗ», һалдан xoph хайҗ, мөргдг учрта юмн болҗана.
Күүкн мордсна ард «һал тәәлһнд» һарһх хөөг күүкнә һазрас күн алдго болҗана. Тер хөөнә әминь көвүнә һазрас нег күн һарһдг учрта. Тигәд күүк авлһнд ирсн гиичнр дунд хө алҗ чаддг залу тоод орҗ ирхмн болҗ¬ана. Күүкиг авад һархла, тер хө алҗ чаддг залу, эврәксәсн ард үлдәд, тер хөөнә әминь һарһчкад, һаран уһаҗ авад, шулуһар адһҗ хатрад, эврәксән күцҗ авдг. Көвүнә герт цуһар хамт ордг. Цувлдҗ, цүврлдҗ ордго болҗана. Баһчудын җирһл сән, батта болтха гиһәд, цуһар хамдан орхар зүткдг учрта.
Өңгрсн күн ардан тачал yгаhap, ардан өңгәлго, цааран хәләҗ, сәәни орнд төртхә гиҗ арднь «һал тәәдг» болҗана. Долан хонг деернь, эс гиҗ дөчн йисн хонг деернь эн авъясиг күцәдмн. Әмтиг хаңһаһад, хот өгәд, һалан хаңһаһад, xoph өргҗ хаяд оркхла, сәәһән хәәсн күн бас идсн-уусн болад, ханҗ цадад, цааран хәләһәд, сәәни орнд төрдг гидг учр-утхта авъяс болдмн.
Зуна цагт, халун болҗах саамд, удандан хур-чиг орлго, һазр хагсад, малд идг уга болад түрхлә, әмтн кеер һарад, һазран тәкнә. Тер саамд «һал тәәдг» учрта. Тер саамлаһан ик мөргүл кенә. Кезәнә мана селәнә аав-ээҗнр тиим авъяс җил болһн кедг бәәсмн. Ода тиим авъяс зәрм һазрт хая-хая кегднә.
Гемтә күн шалтгасн гетлхин төлә һазр-усндан одад, «һал тәәнә». Тер саамлаһан икчүдтән дееҗ-үрсән өргәд, мөргдг учрта.
«Һал тәәлһн» гиһәд — эн һалд xoph хайдг болҗана, һалд һурвн яс түлдг, һалд әркин дееҗ цацад ацаһад, һалыг ширҗңнүләд, һалд дееҗ-үрсән өргәд, мөргҗ-сөгддг болҗана. «Һал тәәлһиг» залу кун болһн бас кеҗ чадшго. Һартан өөтә, наадк-цаадкинь меддг күн эн авъясиг кехмн болҗана.
Кезәнә болхла, хотнд негхн залу, эс гиҗ негхн өвгн кеҗ чаддг бәәҗ. Ода болхла, «һал тәәлһиг» күцәҗ, цуһараһинь медҗ, зах-зухднь һарһҗ кедг күн берк болх.
Шүр тәвлһн
Үвлзңгин бүүрәсн нүүһәд һархин өмн дәрвкәд шачасн хойр һалд хуучн кенчр, давс хаяд, хоорндаһурнь малан, гер-бүлән һарһдг кезәңк авъяс.
Кезәнә хальмг улс әмтәхн ус хәәһәд малын идг хәәһәд, һазрас һазрт нүүһәд йовдг бәәҗ. Тер цагтан нүүлһнә авьясмуд мартлго цуһаргинь күцәдг бәәҗ. Тер авъясмудыннь негнь «шүр тәвлһн» гиҗ нерәддг бәәҗ.
«Шүр тәвлһн» гидн авъяс иим бәәҗ: хаалһин хойр талнь һал шатана. Һалд давс хайна. Тер цагт һал ширҗңнҗ шатад бәәхлә, цеврллһн сән болдг. Хойр һалын хоорндаһурнь малан, гер-бүлән, ацата темәсән һарһна. Шатҗасн һал цуһараһинь цеврткнә. Цуг му юмн хуучн бәәрндән үлднә. Гем бичә дахтха гисн авъяс болҗана. Һал юунас чигн цеврлдг юмн.
Үвләс хаврт һархларн (моһа сард) шүр тәвдг бәәҗ. My юмнас бийән цеврлдг бәәҗ. Аюл бичә болтха гиһәд, күүнә гем, малын гем бичә хальдтха гиһәд шүр тәвдг бәәҗ. Нүүхиннь өмн хуучн бәәрндән өлг-эдән саңгин идәгәр әрүлдг бәәҗ. Үлдсн бәәрндән хог үлдәдго бәәҗ. Хуучн керго юмсан шатачкдг бәәсмн. Тер үлдҗәх нутгтан мөргәд, зальврад һарад йовдг бәәҗ.
Нүүлһнә авъясиг һардҗ күцәҗәх күн иим үгмүд келҗ мөргдг бәәҗ: «Цуг му юмн ард хуучн бәәрнд үлдтхә, һал маниг цеврткәд һарһтха!»
Кезәнә шин бүүрт нүүх цаган күүнд келдго бәәҗ. Генткн һарад нүүдг бәәсмн. «Нүүлһн сән болтха, цаһан хаалһта болтха», – гиҗ ам аңһаҗ күүнд чаңһар келдго бәәҗ. Түрүн шулуһар хальмг герән цуцад, юман хураҗ авад, темәд деер ачдг бәәҗ. Хамг юман ачад белдчкснә хөөн, күүнә күүнд төрүц юм өгдго болҗана. Тиим авъяс бәәҗ. Уралан зүткҗ, зам хаалһд орад, малан тууһад, ацата темәсән көтләд, үрдән хаҗудан дахулад, һарад йовдг бәәҗ. Шин бүүрлсн һазртан ирәд, бүүрән йөрәһәд, дарук нүүлһн күртл энүндән бәәдг бәәҗ.
Цацл цацлһн
Мана хальмг улст «цацл цацлһн» гиһәд нег соньн авъяс бәәнә. Үрс сарин нег шинд үрс өвс авч ирәд, зел деерән тәвәд, саңгин идә уңһдаһад, зелин нег үзүрт ширдг девсәд, өвгд гер төгәләд цацл цацдг эрт цага авъяс бәәсмн. «Цацл цацлһн» гисн авъясиг иигҗ медхмн: шилтә әркиг уух саам харһхла, секәд, түрүн дусалынь һалд цацдг, эс гиҗ герин ора тал цацдг. Зәрм улс барун өмнк булң тал хәләлһәд, өөдән цацна. Әркин түрүн дусалыг яһад, юн учрар һалд цацдв гихлә, хәрүнь иим гиҗ медгднә: Һал – Окн Теңгр гиҗ әмтн тоолна. Тиигхлә һалас ахлдг aph күүнд уга. Хотын дееҗиг һалд цацад, цань эклҗ цаһан идәг ууҗ болҗана. Һалд әркин түрүн дусалыг цацхларн келдг «Цог Хәәрхн» гиҗ келх кергтә. Әрк һалд шатдг учрта. Тиигәд һалд әрк цацхларн, болһаҗ цацх кергтә, бичкәхн юм цацдмн. Икәр әрк цацхла, һал дәрвкәд, түүмр болҗ чигн одх. Һалд цацл цацлһна керг хальмг улст йир олн бәәсмн. «Цаһан», «Зул», хүрм, ямаран чигн нег байр-нәр болхла, эрк биш әрк татад, цацл цацдг авъяс бәәнә. Эн авъя¬сиг кезә чигн күцәх кергтә, дутахмн биш. Цацл цацлһн, дееҗ бәрлһн, йөрәл тәвлһн – цуг эн авъясмуд зергләд күцәгддг учрта юмн.
Күүнә герт гиич золһҗ ирхләрн тоогддг учрта. Тер цагт хойр дәкҗ һалд цацл цацдг. Герин эзн ирсн гиичдән әмтәхн цәәһинь чанад, зандрулад, уурынь һарһад, ааһд кеһәд, һартнь бәрүлҗ өгдг. Цәәлә зерглүлҗ эврәннь әрк татад, гиичдән өгх йоста. Тер цагтан татсн әркиннь түрүн дусалыг һалд цацдг. Дәкәд невчк бәәҗәһәд, күүндәд, нег-негнәннь мендинь сурчкад, гиичиннь авч ирсн әрк татдг. Тер цагтан бас әркин түрүн дуса¬лынь һалдан цацдг. Дарунь чансн хотан уухларн, йөрәл тәвәд эдлдг. Нәәрт хүрмин хот татхларн, түрүн дееҗ бәрчкәд, дәкәд ширә деер тәвсн әркин түрүн шилинь секәд, һалд цацл цацдмн.
Һалд цацл залу күн цацдмн. Барун һарарн цацдмн. Күүкд күн, эс гиҗ күүкн һалд цацл цацдмн биш. Гер дотр герин эзн залу күн уга болхла, көвүн күн цацҗ чадҗана.
Әрк гидг ундыг болһаҗ эдлх кергтә. Давулад оркхла, күн ухаһан геенә. «Әрк савасн бишнкинь цугинь эвддг» - гиҗ ик кезәнә мана өвкнрин келчксн үлгүр хара биш бәәнә. Тиигәд эн үлгүрәс уха авад, бийән хәләҗ закрад бәәхлә, күн болдг. «Цацл цацна» гисн авъяс цаг болзгта болдг.
Һазр-усндан одад мөргхлә, бас әрк татад, цацл цацдмн. Тер цагт эн авъясиг кеер чигн күцәх саам xapһнa, яһад гихлә урднь бәәсн хотнь уга болхла, тер ормднь одад, улан-цаһан мөңг хаяд, мөргәд, хотын дееҗән өргҗ тәвдмн. Тер дееҗиг аң-шовун иддг. Әрк татад, цацл цацх болхла, иим авъяс медх кергтә: әркин түрүн дусалыг өөдән, нарн hapx үзг тал хәләлһәд цацдмн. Дәкәд дарунь, гермүд бәәсн бүүр тал цацдмн. Иигҗ цацсн цацл һазрин көрснд шиңгрдг. Энүг эн һазрт цогцнь шиңгрсн өвкнрин, ээҗ-аав уусн болдг. Үлдл әркинь хоорндан хуваҗ аршалдг. Энүнә хөөн күүнә кесн кесг килнц хәрдг.
Әркәс цацл цацлһиг һазрин меҗә деер бас күцәдг. Күүнә, хәр һазрар йовҗ йовад, эврәннь һазр-усндан күрәд, меҗәһинь давн, седкл бәәхлә, цацл цацад мөргдг. Энүнәс hapy болдго, хәрү олз болдг, олз болдг гисн юмб гихлә, эврә һазр-усн меддг болҗана, кезәнә сәәһән хәәсн өвкнрән, ээҗ-ааван хандг, теднә сүмсн медәд «О, мана, нег тендҗ йовсн ач-зеемдн эврәннь һазр-усндан шүтәд, мана унд хәрүлҗәнә», – гиҗ иигҗ сандг болҗана. Ээҗ-аавин сүмсинь болн хаңһаһад бәәхлә, күүнд сән болдг, седклин сеҗг хәрдг, чееҗ уудад оддг, күн эрүл-дорул болдг.
Күүнә әмдрлд кесг-кесг дааврта йовдл учрҗана. Баһчуд сурһульд орад сурна, цергт мордна, гер авна аль залуд мордна, тегәд тер цагт тедниг йөрәһәд һалд цацл цацна. Күүнә хаалһнь, кергнь түдвр уга цаһан болтха гисн учр-утхта болҗана.
Гиичән мордх деер бас урлдулҗ цацл цацад, йөрәл тәвдмн: «Цог хәәрхн, haл хәәрм болтха! Cсансн санантн күцҗ, сәксн үүлтн бүтҗ, маңнадан нар урһаҗ, алтн җола эргүлҗ цаһан хаалһар хәрү ирх болтн!»
Хүрм болҗах цагт һалд цацл цацлго күүк авхар һарч йовдмн биш. Эрк биш цацл цацсна хөөн ормасн көндрҗ хаалһдан һарч йовх кергтә. Һазр-һазрар, әәмг-әәмгәр йовад шинҗлхлә, невчк оңдан болҗ медгднә. Зәрм әәмгт әркиг татад, түрүн дусалынь ээм деегүрн өөдән герин булң тал цацна. Йосндан болхла һалд цацх кергтә. Дәүәд болхла, һалд цаһан әрк цацдмн. Улан әркәр цацл цацдмн биш.
«Хәәрхн»
Мана хальмг улст «Хәәрхн» гиҗ келдг зальврлһна үг бәәнә. Эн үг кезәнәс авн ирсн, чинрәрн бурхнла залһлдата үг болҗана. Түрг-моңһлын домгар авад хәләхлә, ямаран болв чигн йослл (һал тәәлһн, һазр-усн тәклһн, ова тәклһн) кеҗәх цагла «хәәрхн / хайрхан / кайракан» гиҗ әәлддг билә. Хуучн түрг келнд кайаракан гидг үг теңгр гидг чинртә үг болдмн. Тува келн-улсин домгин келнд «хайыракан» – деед бурхна, теңгрин күндллһнә нерлһн болҗана. «Үстүү хайыракан» – «Всевышний, Небеса» гидг тува келнәс орчулгдна. Григорий Потанин гидг номт алта келн-улсин домгуд шинҗлхлә, «Кайракан» гидг үгиг «оһтрһун дууна үүдәч, әмнә үүдәч» (громовник, творец жизни) гиҗ нерәднә. Алта келн-улсин домгт Дорд тивин эзн – Эрлик Кайракан гиҗ нерәдгднә. Тегәд хәәрхн / кайракан гидг үг деед бурхна, теңгрин күндллһнә нерлһн болҗана.
Хальмг келнд иим ниицңһү үгмүд бәәнә: «О-о, хәәрхн», «Хәәрхн, яһҗахмч», «Хәәрхн, юн үг келҗәхмч», «Хәәрхн, әмтнәс ичхнчн», «Хәәрхн, һаза ямаран өдр болҗахм», болн нань чигн кесг үгмүдлә хамдан «Хәәрхн» гидг үг келгднә. Теңгр бархлзад, хур орх бәәдл һарад, һал цәкләд, чаңһар дун һархла, медәтә улс: «Хәәрхн, бурхн әәлдтхә», «Хәәрхн, теңгрнь хадһлтха!» келҗ давтад келдг билә.
Санамр бәәсн күн генткн нег юмнас әәһәд чочхларн: «О, Хәәрхн, юн болҗ одв? Хәәрхн, энчнь юмб?» – гиҗ хәәкрнә. Хальмг келнә үг-зүүһин (грамматикин) зокалар «хәәрхн» гисн үг междометь болҗ һарна.
Теңгр
Теңгриг талданар оһтрһу, мөңк көк теңгр; теңгрин мандл; теңгрин тулг гиҗ нерлдг йоста. Кезәнә малын идг хәәһәд һазрас һазрт нүүлһн хальмг улсиг невчк серлтә кедг бәәҗ. Хальмг улс теңгрт, нарнд, сард шүтдг улс. Һазр деер юн болҗахинь теңгр хәләҗ меддг бәәҗ. «Күүнә насн теңгрин одна тоод күртхә!» – гиҗ йөрәдг йоста. Тиигәд чигн күн күчр юмнла, шалтгла харһхла, иигҗ зальврдг: «Теңгр бурхнь өршәтхә, теңгр-бурхнь хадһлтха!».
Хальмгудын эдл-ахун үүлдлһн ик эрт цагт, ламин шаҗн делгрхәс урд, тогтсн хуучн авъясмудла болн шүтлһнлә батар холвата болдг мөн. Бөөһин эс гиҗ хар шаҗна болн энүнәс улм эртк үй цагин шүтлһнә авъясмуд одгә цаг күртл ирсн бәәнә. Эннь – отг-отгин тәәлһ келһн, һазр-ус тәклһн, малыг үс, чигәһәр цацҗ әрвсллһн, делкән Цаһан авһд болн теңгрт шүтлһн, шүр һал тәвҗ мал, герән әрвсллһн, ээҗ-аавин сәкүснд зальврллһн бас нань чигн әрүн керг-үүл. Ода күртл хадһлгдҗ ирсн маш хуучн цага авъясмудын зәрм тоотыг хальмг улсин Зул, Цаһан Сар, Үрс гидг байр-нәр болхла, хүрм кехлә болн талдан чигн олар орлцҗ үүл күцәхд үзҗ болхмн. Бас эн зан-заңшал бәәдл-әмдрллә маш өөрхн залһлдата бәәсмн. Тедү мет хальмг келнд мал өсклһнә авъясмуд бас йир олн, мал өсклһнә үгин саң йир элвг, байн болдгинь цуһар меднә. Хальмгуд кезәнәс нааран дөрвн зүсн мал: мөр, үкр, темә, хө өскәд, даң малын ард дахад йовдг бәәсмн. Бәәхтә җирһлин ул-сүүр болад, мал-аһурсн эзндән мах, үс, ноос, арс-керс болн нань чигн олн зүүлин шим-шүүс өгәд бәәһә. Хуучн цага хальмг улсин эдл-ахун керг-үүл чилшго дала болчкад, йир җаңһрта болдг бәәсмн; цагар бүүрән сольна гер-малтаһан нүүх, малан хәрүлх, услх, саах, малыннь төл авх, сааҗ авсн үсән эд-бод кеҗ эдлх, малын ноос кирһх, ишкә кех, арһмҗ-деес томх, арс идәлх, күн өврм сәәхн юм кеҗ дархлх, урлх болн нань чигн һарин эрдмин көдлмш һардг бәәсмн. Мана өвкнрин кеҗ, күцәҗ йовсн үүлнь, һарин эрдмнь олн зүсн бәәсиг хальмг келнд өргнәр делгрсн мергҗлин үгин саң герчлҗәнә.

МАНҖИН Намру