Канкан Эрднь: «Хальмгин дуулл» – иньгллтин тагт

Элст балһснд мөчн сарин 26-ас авн 28 күртл моңһл келтнрин шүлгләнә ик байр болв. Шүлгчнрин нарт-делкән III-ч цуглран «Хальмгин дуулл» гиҗ нерәдгдлә. Төрскән харсгч Алдр дәәнд бәрсн Алдр Диилврин 80 җилин өөнд болн Төрскән харсачин җилд нерәдҗ кегдсн урн үгин байрт моңһл келтнрин билгтнр цуглрҗ ирлә. Ах-дү келн-улсин билгтнриг хамцулсн эн ончта керг-үүлдврин тускар Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч, Моңһлын сойлын күндтә көдләч, шүлгч, багш болн олна үүлдәч Канкан Эрдньла күүндвидн.

– Эрднь Потаевич, нарт-делкән чинртә иим керг-үүлдвр һурвдад кегдв. Нөкцлтин дәкн нег халхнь болҗадг иим харһлтсиг кен бүрдәнә?
– Моңһл келтнрин шүлгчнрин олна Ассоциацин седвәрәр эннь бүрдәгднә. «Нүүдлчин өв-сойл» («Наследие кочевой культуры Великой Степи») гиҗ тер Ассоциац нерәдгднә. Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Батун нилчәр эн керг-үүлдвр мана таңһчд болв. Хальмгт эн ик чинртә шүлгләнә байр бүрдәлһнд Хальмг Таңһчин сойлын болн зуульчллһна министерств, А. Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саң, Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә Хальмг региональн әңг бүрдәмҗин цуг көдлмшиг күцәв.
«Нүүдлчин өв-сойл» олна негдүлгдсн Ассоциацин седвәрәр эн иим соньн болн иньгллтин чинртә керг-үүлдвр үүдснә тускар «Калмыкия» РИА-н барин төвд болсн харһлтд ирсн гиичнр келҗ өгсн билә. Эн Ассоцициац 2019 җиләс авн үүлдҗәнә. Моңһл келтнрин шүлгләнә нарт-делкән түрүн байр 2023 җилд болсмн. Моңһлын Баһ Нур гидг балһснд шүлгчнр тиигхд цуглрҗ ирлә. Хойрдгч цуглран Китд улсин республикин Эрэг Хото гидг балһснд болла.
- Эрдни Потаевич, ода Әрәсәд Хальмг Таңһчин хотл балһснд моңһл келтнрин шүлгләнә нарт-делкән һурвдгч байр болснь чинртә йовдл мөн. Та болхла тер наадмд орлцсн шүлгч болҗанат. Шүлгләнә байриг юн негдүлнә?
– Ахнр-дүүнр хамцҗ ирсн седкл эн ик хуралтсин һол учр-утхнь болна. Цуг улсиг үүмүлҗәдг төрмүд мадниг хамцулна. Шүлгүдин дөңгәр тер ухан-седклиг медүлҗ, улс хоорндк залһлдаг батлхар шуннавидн. Түрүн марһана ашар «Монгол дугаар зуун» («Монгольская эра») гидг хураңһу барлгдҗ һарла. Терүнд мана таңһчин зурһан шүлгчин шүлгүд орла. Нарт-делкән шүлгләнә һурвдгч марһанд нерәдәд, мана таңһчд «Хальмгин дуулл» гидг хураңһу барлгдв. Терүнд хальмг18 шүлгчин үүдәврмүдлә умшачнр таньлдҗ чадхмн. Өдгә цагт хальмг шүлглән делгрлт авчахинь эннь медүлҗәнә.
– Хальмгт ирсн шүлгчнрин тускар келҗ өгтн.
– Китдәс, Моңһлас, Бурятяс болн Забайкальск крайяс шүлгчнр ирв. Тиигәд хөрн негн шүлгч Элстд болсн байрт талдан һазрас ирҗ орлцв. Моңһлас Намсрайжавын Батжаргал, эк-күүкн хойр Чимэд Тумэндэмбэрэл болн Золзая Нандин-Учрал, тер мет Гарамжав Батмөнх марһанд орлцв. КНР-ас Өвр Моңһлас Шагдаржаав Мэндбаяр болн Тувшиин Одонтуа, Кукунорас Ойдов Очингала болн Баламраиз Эрдэнэмөнх ирсн билә. Бурятяс Соелма Бадмацыренова (үүдәврмүдтән Самбуева гиҗ бичгднә) болн Долгорма Тогмитова, Забайкальск крайин Агинский районас Светлана Махабадарова болн Бальжима Батоева ирҗ, шүлгүдәрн хальмг умшачнриг байрлулв.
– Моңһл келтнрин шүлгләнә һурвдгч марһан юңгад «Хальмг Дуулл» гиҗ нерәдгдсмн? Хальмгин нерн деерәс орлцсн шүлгчнриг заатн.
– Мана таңһчин нерн деерәс Хальмг улсин шүлгч Увшан Иван, Әрәсән бичәчнрин ниицәнә гешүд Хатуһа Николай, Боован Куукан Валентина, Өлзән Елена, Хальмг Таңһчин бичәчнрин ниицәнә гешүн Карун Майя мөн.
Бичәчнрин ниицәнд ордго, болв төрскн келәрн бичдг билгтнр Манҗин Ирина, Баяна Буйнта, Окна Дорҗ, Кошан Светлана, Ванькан Надежда болн нань шүлгчнр орлцв.
«Хальмгин дуулл» нертәһәр моңһл шүлгчнрин нарт-делкән һурвдгч марһанд нерәдәд, энүнд орлцачнрин цуг түүрвәчнрин үүдәврмүд орсн хураңһу барллавидн. Терүнә тускар би деер келләв. Тер үүдәврмүд моңһл, бурят, хальмг келәр барлгдв. Шүлгүдин хураңһун нерәр шүлгчнрин марһан чигн нерәдгдв. Төрскн Хальмг Таңһчдан күндллһән медүлхәр, ирсн гиичнрт болхла хальмг һазрин ке-сәәхниг, урн-үгин зөөрин өвәрцинь үзүлхәр шунлавидн. Хальмгудын у-өргн седклиг медҗ, билгиннь байн зөөрлә таньлдҗ мана ахнр-дүүнр хәрв.
- Хальмг Таңһчин әмтнллә болн бәәдл-җирһллә таньлдулсн ямаран харһлтс бүрдәгдв?
– Ирсн түрүн өдрин асхар гиичнриг «Булуктара» гидг этнопаркд авч одад гиичлүв. Өвкнрин авъясар эдниг тосад, цаһан идә бәрүләд, дууһан нерәдв. Хальмгудын олн зүсн хотар тоогдад, шимтә сенр амтнь гиичнрт таасгдв. Күр амсад, терүг бүклднь идҗ дуустлан гиичнр ду тасрв. Мана өвкнрин хот теднд йир икәр таасгдв. Эн асхн ду-бииһәрн дүүрң болҗ, шүлгүдәр кеерүлгдҗ цугтад – гиичнрт чигн, бәәрн әмтнд чигн мартгдшгоһар тодлгдв. Ах-дү келн-улсин сәәхн нәр бүрдәхд орлцҗ дөң болсн шүлгчнрт, артистнрт, билг-эрдмин үүлдәчнрт бүрдәһәчнрин нерн деерәс ханлтан медүлҗәнәв.
Дәкн нег харһлтын тускар келнәв. Элст балһсна 15-ч тойгта дунд сурһульд гиичнриг цаһан хадг татҗ, дууһан нерәдҗ, йөрәл келҗ тосв. Сурһульчнр болн багшнр соньн концерт гиичнрт нерәдв. Хальмг ду-би үзүләд, эдн шүлгүд сәәхн умшв. Моңһл, бурят шүлгчнрин үүдәврмүдиг хальмг келәр умшснь гиичнрт икәр таасгдв. Багшнр болхла бурят келәр «Төөнтө нутаг» («Родная земля») гидг дууг дуулснь ниргҗ альх ташад тосгдла. «Буряд-монгол аялга» гидг үүдәгч онлайн - ниицәнә ахлач Амгалан Будаевин нерн деерәс Соелма Самбуева сурһульчнрт болн багшнрт ханлтан өргв. Өрк-бүлин җилд нерәдәд, эклц болн дунд классмудын сурһульчнр дунд төрскн келәрн шүлгүд бичлһнә марһаг бүрдәсн эн сурһулин хальмг келнә багш Басхан Алияд болн тер марһа бүрдәлһнд орлцсн нанд чигн Соёлма Самбуева үүдәгч онлайн-ниицәнә ачлврмуд бәрүлҗ өгв.
Келхәс, Элстин 15-ч тойгта дунд сурһуль Әрәсән келн-улсин регионмудын болн Моңһлын сурһулин бүрдәцслә бат залһлда бәрҗ олн җилдән үүлдҗәнә.
– Эрднь Потаевич, түрүн хойр шүлгләнә байрт орлцсн танд энд Элстд болсн моңһл келтнрин шүлгчнрин марһан юуһарн тодлдгдв?
– Эврә һазртан ахнр-дүүнр болҗадг билгтнриг тосч авна гисн ик дааврта болсн деерән ик байрта. Һазрин холыг дааһад, Хальмгур ирсн үүрмүдин герлтсн чирә үзәд, би йосндан байрлв. Белдврин көдлмш кеһәд, муурсн тоот мартгдв. Шүлгләнә марһана байр өргмҗин бәәдлд экләд, ирсн ирүлсн уга цугтан нег седкләр бәәхинь үзәд би невчк төвкнүв. Әрәсән болн Хальмг Таңһчин частрмуд күңкнҗәсн цагла Моңһлас, Китдин Көк Нуурас, Шинҗәнәс, Өвр Моңһлас ирсн хол һазрин гиичнр, Бурятин болн Забайкальск крайин, Хальмгин шүлгчнр иигәд улан чирәһәрн үзлцҗ, байрин харһлтд цуглрснь ик евәлтә йовдл болҗахинь үзҗ, седкләрн байсув. Өвкнрин урн үгин зөөрәр ул кеһәд, шүлгүдәрн хувалцҗ, седкл-ухаһан медлцлһнәс үнтә юмн бәәхий гисн ухан орв. Ямаран олн шүлгүд эн өдр билгин күчәрн олн улсин оньг авлҗ күңкнв!
Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Бату ирәд, шүлгләнә байриг йөрәлин үгмүд келҗ секснь гиичнрт таасгдв. Келсн үгәснь урмд авснаннь тускар шүлгчнр кесгтән келәд, үг хоорнд тодлулад бәәв. Моңһл келтнрин нарт-делкән шүлгләнә түрүн хойр марһанд күцәмҗ дурдҗ, Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Бату йөрәлин бичгүд илгәсинь гиичнр ханлттаһар тодлв.
Хальмг улсин шүлгчнр Нуура Владимир болн Кукарека Григорий, Хальмг улсин җаңһрч Окна Цаһан Зам, Китдин нертә бичәч, шүлгч Канруугин Церендорж болн нань чигн күндтә гиичнрин йөрәлмүд марһана гешүдиг байрлулв.
«WOW» Цуг-делкән бичәчнрин ниицәнә президент Маргарита Аль моңһл келтнрин шүлгләнә байрт орлцснь шүлгчнрин марһана нарт-делкән чинринь үзүлв.
Эврә нутгудтан бичәчнриг һардҗах, билгтнриг хамцулҗах нертә кесг үүлдәчнр ирсн гиичнр дунд йовла. Тернь – «Нүүдлчин өв-сойл» гидг моңһл келтнрин шүлгчнрин Ниицәнә президент, олн мөрән лауреат, олн күндтә цолта тер тоод «Алтн һасн» орденәр ачлгдсн шүлгч болн көгҗмч Пурэвжав Гэрэлт-Од, Моңһлын бичәчнрин Ниицәнә гешүн, КНР-н Эрлян балһснд Моңһлын консульствин көдләч, олн хураңһун түүрвәч Тайчууд Жанын Гунтэвсурэн, КНР-н Өвр Моңһлд «Нүүдлчин өв-сойл» бүрдәцин әңгиг толһалҗадг бичәч, тууҗин шинҗләч болн багш Шагдаржаав Мэндбаяр болн нань чигн бичәчнр, шүлгчнр, олна үүлдәчнр Хальмгт ирҗ, мана умшачнриг үүдәврмүдәрн байрлулсн билә. Элстд болсн марһанд хальмг шүлгч Увшан Иван түрүн орм эзлв.
– Шүлгләнә байрин һурвн өдр шүлгүдәр, харһлтсар дүүрң болв.
– Ашлгч һурвдгч өдр нег үлү нигт болв. Гиичнр Бурхн Багшин Алтн сүмд одад, мөргәд һарв. Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейд Хальмгин тууҗла болн сойлын зөөрлә таньлдв.
Нарт-делкән шүлгләнә флешмоб болснь соньн билә. Тернь орсар «Минута Немолчания: мы – люди одной планеты» гиҗ нерәдгдв. «Тагчгар эс бәәх агчм. Бидн – нег делкән әмтн» гисн эн керг-үүлдвриг Делкән олн-әмтсин Ассоциацин утх-зокъялын хүүвин ахлач, бичәчнрин Цуг делкән бүрдәцин президент Маргарита Аль бүрдәҗ давулв. Үстин района Цаһан Амн селәнд болсн тер керг-үүлдврт орлцсн шүлгчнр күн болһн эврә келәрн нег агчмин дунд шүлгүдән умшв. Алдр Диилврт нерәдсн, моһлцг һазр деер эвин теңгр дор ниицңһү ик өрк-бүләр бәәхин төлә нерәдсн шүлгүд ах-дү моңһл келтнрин шүлгчнриг иньгллтин нег седкләр негдүлв. Иҗл мөрн һолас теегин салькн иньгллтин тер шүлгүдин залиг цуг делкәһәр күргсн болв.
Маңһдуртнь ирсн гиичнр Ахшар дамҗад, Москва, Иркутск, Улан-Удэ балһсдур нисч, герүрн темцв. Көк Нуурас ирсн мини иньгүдин келсәр, Хальмгин туск, Иҗлин, Элстин туск шүлгүд эднә чееҗд төрәд, даруһас теднән илгәх болв. «Өсрсн цусн, тасрсн махн…» гиһәд, нег-негнләрн үзлцҗ, седкләс һарчах шүлгүдәрн хувацлһн ямаран чинртә болдгиг иим харһлтс медүлнә. Шүлгүд – иньгллтин тагт болв.
Күүндснь ХӨӨЧИН Галина