Ачта ээҗин седклтә үүлдвр

Седклтә күн гиҗ бидн әмтнд тусан күргхәр зүткдг, әмтнә җирһл төвкнүн болтха гиҗ үүлддг күүнә тускар келнәвидн. Тиим үнндән у-өргн седклтә күн мана җирһлд харһхла, ик хөв болна. Тиим күн көдлмш хоорндан дем болна. Үг хоорнд кергтә селвг өгнә. Цуг терүгәрн аца кехш. Әмтнд дөң боллһн теднә заңд шиңгрсн авц болҗана. Йириндән болхла үлгүрәрн күүнд эдн ик тус болна. Көдлмштән эдн ик дааврта, өөр эргндк тоотнь цевр-цер, дигтә дарата. Даалһсн кергиг эрк биш күцәсн деерән өөрән көдлҗәдг улст эвтә таал тогтана. Тиигчкәд тернь үлү үг угаһар, күүнд немр эвго йовдл һарһлго медмҗән угаһар кегднә. Тиим нег күүкд күүнлә харһх хөв нанд учрв.

Толһаһинь сәәхн тиирцг кеерүлсн, хувцндан дигтә күүкд күн өрүн болһн сурһулин һазрур гиигн ишкдләр темцҗ йовхинь үзхлә, найнд күрсн медәт йовҗ йовна гиҗ келҗ болшго. Эн күүкд күүнә нернь Саңһҗ-Һәрән Тамара. Паспортднь болн нань чигн иткл цааснднь Антонида Арлуджаевна Сангаджи-Гаряева гиҗ бичгднә. Күүкиг бичкнәснь авн Тамара гиһәд дассн, селәнә әмтн чигн тиигҗ дууддг күүкн өсәд-босад, сурһуль төгсәһәд, көдлмшт орад, Тамара Андреевна гиһәд амрар келгдәд, эн нернь батрв. Ода ачта ээҗ Тамара Андреевна олн дунд күндтә бәәнә. Сурһульчнр, багшнр, эк-эцкнр, хамдан көдлҗәдг үүрмүднь Тамара Андреевнаг цугтан тевчҗ күндлнә.
Сурһуль болһнд эрүл-мендин хора бәәнә. Элст балһсна техническ лицейд тиим хорад ирсн сурһульчнриг, багшнриг, нань чигн әмтиг медицинск эгч Тамара Андреевна тосна. Җөөлн болвчн, цугинь тер дарунь тодлад авчкдг хәләцәр ирсн сурһульч болһниг юн үүмүлҗәхинь эн медчкнә. Хоран үүд цокад орҗ ирсн көвүн өөрдҗ ирәд, толһам өвчәнә гиҗ келв. Шинҗләд хәләһәд, хоолнь йир улан болсарнь Тамара Андреевна көвүн кесг хонгтан царцсн бәәдлд бәәхинь медв. «Толһачн эндр экләд өвдв?» – гиҗ сурснд, «Һурвн хонгас нааран өвчәнә», – гиҗ тер хәрү өгв. Эн хорад түрүн дөң күргхин төлә цуг тоотнь белн, дигтә-дарата бәәнә. Тамара Андреевна түрүн даруһин дөң болчкад, бәәх һазрарн эмнлһнд одад, эмнлһ авх кергтә гиҗ келәд, терүг йовулв. Сурһулинь дуташгоһар зәрм экнр толһа өвдсн, царцсн үрдән сурһульднь йовулна. Цаглань эмчин дөң авч эмнсн сән болхин тускар сурһульчнрин эк-эцкнрлә Тамара Андреевна күүндвр кенә. Сурһульчнрла чигн кегдҗәдг цәәлһврин көдлмш бас зураһар кегднә.
Эмнүлин хорад көдлҗәдг медицинск эгчин көдлмш төгсдмн биш. Насни дигәр зураһар сурһульчнрт цаглань тер эс гиҗ нег гемәс саглулх тәрлһ кех кергтә болна. Тер тоод оошкин гемәс сурһульчнриг саглулх тәрә тәрҗ, терүнә ашинь хәләҗ, күн болһна эрүл-мендин цааснднь бичх, тиим гемин әәмшг бәәхлә экднь зәңгләд, эмнүлин бүрдәц тал йовулх, нань чигн керг чиллго бәәнә. Тиигәд өдр болһн эмнүлин эс гиҗ саглуллһна халхар кех тоотнь учрад бәәнә. Тер тоод эрүл-мендән батлхин төлә сурһульчнр бийән яһҗ бәрхин тускар, цевр-цер кевәр бийән бәрсн деерән цогц-махмудан батрулх зөвтән тускар Тамара Андреевна сурһульчнрла күүндврмүд бүрдәнә. Медхд амрар, үлгүрмүд олзлҗ келҗ өгнә. Класс болһна сурһульчнриг дахулад саглулгч эмчнрин хәләврт тедниг орулна. Гемиг эртәснь медҗ хөрҗ авхд цуг тернь туслна. Эн көдлмшиг Тамара Андреевна цагларн диг-дараһар күцәнә.
Тиигәд техническ лицейд бичкдүдин эрүл-мендин туст цуг кергтә тоотнь цагларн кегддгинь йирин йовдл болв. Арвн һурвн җилин туршарт энд көдлҗәдг медицинск эгч Саңһҗ-Һәрән Тамара сурһульчнрин туст тасрхан уга килмҗ һарһҗ, көдлмшән дигтә-даратаһар кедгәрн коллективд күндллһ олв. Шидр техническ лицей һучн җилин өөнән темдглхд Тамара Андреевнаг Күндллһнә һашгар ачлсмн.

Күн болх баһасн…

Эмчин халхар үүлдх хаалһан җирн һар җил хооран Тамара күүкн шүүҗ авсн билә. Дән төгсх дөчн тавдгч җилд төрсн күүкн бичкнәсн авн юм эмнҗ нааддг бәәсмн. Үр күүктәһән эдн такаст, һахаст укол кеҗ нааддг бәәсән Тамара Андреевна инәҗ тодлна. Өсх дутман күүкн тер шүүврән мартсн уга. Энүнә эцкнь Арлуджан Очирович Беджинов малын эмч бәәсн, хошмудар йовхлань күүкнь дахдг билә. Эцкнь ю кеҗәхинь, малыг яһҗ эмндгиг эн үзҗ йовсмн. Өсәд ирхләрн, малас цус авсн болн нань чигн цагла Тамара эцкдән дөң болдг билә. Доладгч классан төгсәҗәсн цагтан Яшкульд нег ирхләрн Нальчик балһсна эмчин сурһульд орх баһчудт үрвр кегдҗәх зәңгиг соңсв. Цуг кергтә цаасиг цуглулҗ авхар «Гашунский» совхозас күүкн долан дуунад йовһар йовад, цуг терүгән белдҗ авв. Эврән белдәд, йовх цаг иртл күүнд юм келсн уга. Герткснь алң болв. Зуг эк-эцкнь күүкнәннь шиидвриг дөңнәд, сурһульд йовулв. Арвн дөрвтә күүкнд түрүн авгтан гернь сангдад, эвго болад бәәв. Сансн санаһан күцәхәр бичкнәсн авн зөрсн Тамара сурһульдан килмҗән өгв. Багшнрин заасиг эн арднь орҗ дасв. Баһ насн гидг тиим. Күүкн сурһулян сәәнәр сурсн деерән олна җирһлд орлцад, олн тоотар соньмсч йовв. Бийинь дахсн сәәхн хувц өмсхдән дурта Тамара, лавкд одад, таассн сиитц эдиг хулдҗ авад, тер эдән хувц ишкдг һазрт авч одад, ишкүлҗ авчкад, сурһуль хоорндан һарарн терүгән уяд авчкдмн. Эвтә, бийән дахсн хувц өмсдгәрн хамдан сурчасн күүкдт эн тодлгдсмн. Сурһуль сурчасн цагас авн Тамара сурһульдан һавшун, бий тустан чаңһ бәәсмн.
Тиигәд дасч авсн эрдмәрн Тамара Андреевна җирн һар җил көдлҗ йовна.

Хөв-кишгән олсн авальтаһан.

1963 җилд Тамара күүкн сурһулян төгсәһәд, Яшкулин эмнлһнд эклҗ көдлсмн. Медрлтә болн седвәртә күүкн көдлмшән дигтә сәәнәр кеһәд, олна нүүрт һарад, ах медицинск эгч болҗ олн җил көдлв.
Сурһулян төгсәһәд ирснәннь дару Тамара района эмнлһнд көдлн бәәҗ зергднь школ-интернатд бас көдлв. Зурлһна эрдм дасч ирсн баахн багш Саңһҗ-Һәрән Анатолий тер интернатд көдлҗәсмн. Баһчуд таньлдад, нег-негндән дуран өгәд, хойр җилдән үүрлснә дару өрк-бүлән өндәлһсмн. Дурта көдлмшән кеҗәх, хоорндан ни бәәх өрк-бүлд Баатр көвүн һарад, эднә җирһлд байр үүдәв. Җилмүд давад Кермн күүкн һарв. Үрдән өскәд, теднә җирһлд багтад, Сангаджи-Гаряевихнә өрк-бүл бәәв. Ниитә өрк-бүлин үүдн хаагддмн биш, үүрмүднь, элгн-саднь эднд ирлго бәәдмн биш. Көвүн күүкн хойрин үүрмүд эднәһүр дурлҗ ирдмн. Шогч, үгтә-күүртә Анатолий Каткаевичлә күүндхәр, Тамара Андреевнан цә ууһад, селвгинь соңсхар баһчуд эднә герүр адһдмн.
Үрднь өсәд бийснь бүлән бүрдәв. Түрүләд Баатр көвүнь гер авсмн. Түрүн ачан эдн арвн негн сартаһаснь авн хәләҗ өсксмн. Ода эднә ачнь Җаңһр Баатрович юристин эрдм сурад, медрләрн дамшад, зарһчин үүлиг эклцәснь авн дассмн. Мергҗлтәрн җил ирвәс өөдләд, Җаңһр Баатрович кежәх кергәрн нер һарад, Крым Республикин Советск района ах зарһчар көдлҗәнә. Әрәсән Президент В. Путинә зәрлгәр эн өөдән үүлд тер батлгдсмн. Байрта зәңгәрн Җаңһр ачта ээҗтәһән түрүн болҗ хувалцсмн. Экдән ик дурта бәәсн Баатр күүкдән болн зеенрән Тамара Андреевнаг ачта ээҗ гиһәд нерәдтн гиҗ дасхсмн. Ода альд йоввчн Тамара Андреевнан һурвн ачнь болн хойр зень ачта ээҗдән зәңгән өгәд, зургудан илгәһәд, мендинь меднә. Эңкр эднәсн зәңг авсн ээҗнь тенкән уга байрлна.

Эрүл-менд харлһна ачта көдләч.

Ачнран хәләх цаг ирхлә, Тамара Андреевна УФСИН-ә халхар көдлмшт орв. Үд күртл бичкн ачан Анатолий Каткаевич хәләдмн, үдин хөөн Тамара Андреевна ачтаһан бәәдмн. Йирин көдлмштнь өсч йовх ачнрин килмҗ немгдәд, Сангаджи-Гаряевихнә җирһл цаарандан девшәд йовв. Кергән сәәнәр кедг, медрлтә болн дааврта медицинск көдләчиг һардврнь болн хамдан көдлҗәдг үүрмүднь икәр күндлдг билә. «Хальмг Таңһчин эрүл-менд харлһна ачта көдләчин» өөдән нерн Тамара Андреевнад зүүлһгдсмн. Олн җилә үүлдврнь «Күч-көлснә ветеран» гидг темдгәр үнлгдв. УФСИН-ә бүрдәцст олн җил көдлсндән күндтә шишлң темдгәр Тамара Андреевна ончлгдсн бәәнә.
Өрк-бүлин һулмтан хадһлад, көвүн, күүкн хойран, һурвн ачан болн хойр зееһән эңкрләд өсксн, җирһлин бат хаалһд орулсн, ода җичнртән нүдн-амн болҗадг ачта ээҗ найн насна сәәхн өөдмд күрсн дүүрң җирһләр бәәнә. Кесг зун күүнд эрүл-мендинь батллһна халхар ик дөңгән күргсн медицинск эн эгч, ачта ээҗ Саңһҗ-Һәрән Тамаран ач-туснь йир ик. Иим ээҗнр – мана җирһлин бат үндсн мөн.
«Хальмг үннә» умшачнрин нерн деерәс ачта ээҗиг найн җилин өөнләнь йөрәҗәнәвидн.

ХӨӨЧИН Галина