Хальмг хувцн зун җилмүдин тууҗд

Хальмгин хотл балһснд соньн һәәхүл үзүлгдҗәнә. Әрәсән этнографическ музейд хадһлгдҗадг хальмг улсин хувцн Элстд Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейд авч ирв.

Соньн эн һәәхүл ноха сарин 15-д көдлмшән эклхмн. Келн-улсин музейин һардач Мучан Ирина һәәхүлд үзүлгдх хувцна тускар келҗ өгв. Һәәхүлд ирсн әмтнд давсн зун җилд хальмг күүкд улс, залу улс, баһчуд болн бичкдүд ямаран хувц өмсдг бәәсинь медҗ авхмн. Цаһан ястнрин хувцнла зергднь эгл улс ямаран хувц өмсч йовсинь үзхд соньн болхмн. Хальмг улсин урн һарин эрдмлә таньлдулҗадг эн һәәхүл бүрдәлһнд Хальмг Таңһчин залвр болн таңһчин сойлын болн зуульчллһна министерств дөң болсна тускар Ирина Ивановна келв. Әрәсән этнографическ музейла залһлда бәрәд, тенд бәәдг байн хураңһуһас хальмг хувциг авч ирҗ үзүлхин төлә белдврин көдлмш кегдв. Тууҗин ик чинртә тер тоотыг хадһллһна шишлң диг-даран бәәнә. Терүгинь күцәхин кергт шишлң шилтә тагмуд болн дигтә бәәдлд тер кезәңк хувциг үзүлхин төлә тохнята белдвр кегдв.
Әрәсән этнографическ музей орн-нутгт кезәнә цагас авн үүлдҗәдг сойлын бүрдәц болҗана. Европд бәәдг тиим ик музеймүдин тоод эн орна. Музейин хураңһуд олн келн-улсин хувцн, махлас, һосн-башмг, әмтнә олзлҗасн олн кеерүл хадһлгдҗана. Хальмг улсин ховр хувцн, бәәцд олзлҗасн нань чигн тоотыг тер музейин хураңһуһас авч ирҗ үзүлх таал эн җил учрҗахин тускар музейин һардачин дарук Ирина Новомлинова келҗ өгв.
Әәдрхнә, Сарпулин губерньст болн Теңгә Цергә мүҗин һазрт бәәсн хальмгуд, XIX болн ХХ зун җилмүдин эклцәр ямаран хувц өмсдг бәәсинь, ямаран билцг-сиикмүдәр бийән кеерүлдг бәәсинь үзх арһ соньн эн һәәхүл өгчәхин тускар Мучан Ирина немҗ келв.
Әрәсән этнографическ музейла сүл тавн җил мана музей тасрхан уга залһлда бәрнә. Эн ик музейин саңд бәәдг хальмг хувциг болн бәәцд олзлҗ йовсн тоотыг йилһҗ, шинҗллһәр хойр музейин көдләчнр баһ биш көдлмш кев. Ода Элстд секгдҗәдг һәәхүл тер тохнята көдлмшин дарани нег ашнь болҗана.
Әрәсән этнографическ музейин көрңгнь йир байн. Терүнд 600 һар олн зүсн тоот бәәнә. Тер тоод хальмг улсин ховр хувц хурагдсн әңгнь йир үнтә болн өвәрц болҗана.
Элстд хамгин өвәрц болн үнтә гисн тоотас 78 экспонат үзүлгдхмн. Терүнәс 51-нь хальмг хувцн, эс гиҗ тер хувцна зәрм хүвнь әмтнә оньгт тусхагдхмн. «Хальмгуд өмсдг бәәсн залу улсин, күүкд улсин хувцн үзүлгдхмн. Бичкдүдин болн арвтнрин хувцна зәрм әңгүдлә чигн энд таньлдҗ болхмн. Келхәс цуг тер тоот үнндән тер цага ховр хувцн болҗана. Әмтнә урн һарар ишкәд уйгдсн, кеерүлгдсн хувцн болһн йир үнтә. Тууҗин цагиг өөрдхҗ, мана өвк ээҗнр эвтә һарарн уйсн, хатхмрар кеерүлсн тоотыг үзнә гисн ямаран чинртә йовдл мөн. XIX зун җилин дундурар болн ХХ зун җилд хальмгудын урн һарар кегдсн сойлын зөөр болсн тоотла ода өдгә цага хәләһәчнр таньлдҗ чадҗана» – гиҗ ухан-тоолврарн Ирина Новомлинова хувалцв.
Теңгә хальмгудын күүкд улсин кеерүл ямаран олн зүсн болн өвәрц бәәсинь һәәхүл медүлхмн. 1906 җилд Теңгә цергә мүҗин Сальск округур экспедиц кеһәд, археолог болн этнограф А. Миллер авч ирсн олн тер кеерүллә ода Элстд таньлдҗ болхмн.
«Эн һәәхүлд йир ховр өлг-эд үзүлгдхмн. Цуг тер тоотыг этнографическ музей олн җилин туршарт цуглулҗ, диглҗ хадһлҗ йовна. Эднә өмн тер көдлмшиг Орс музейин этнографическ әңг күцәҗәсмн. Элстд һәәхүл һурвн сардан көдлхмн, – гиҗ Келн-улсин музейин һардач Мучан Ирина келнә. – Эн цагин туршарт музейин көдләчнр күүндврмүд кехмн, лекцс умшхмн. Һәәхүлин ул деер нань чигн олн харһлтс болхмн. Эн ик һәәхүлиг дахулҗ ховр зургудын хураңһу үзүлгдхмн. Тууҗин тер цагиг болн тенд орман олсн улсин дүрмүд үзҗ, өвкнрин бәәцлә эндрк хәләһәчнр таньлдлһн йир туста болхнь маһд уга.
Хальмгт шар шаҗна үүлдәчнрин нарт-делкән һурвдгч чуулһна кемҗәнд тууҗлгч чинртә эн һәәхүл секгдҗәнә. Ик чинртә керг-үүлдврт белдәд, Келн-улсин музейин коллектив дәкн нег төсв күцәҗәнә. Тернь «Калмыцкие буддийские шедевры из ведущих музеев Санкт-Петербурга» гиҗ нерәдгдҗәнә. Шаҗна үүлдәчнрин нарт-делкән чуулһн эклхлә, тер соньн һәәхүл байрин бәәдлд секгдхмн. Эрмитажин, Кунсткамерин, Дорд үзгин бичмрин музейин хураңһуһас авгдсн үүдәврмүд тер һәәхүлд олна оньгт тусхагдхмн.
ХӨӨЧИН Галина
Зургудт: Урдк зун җилмүдт хальмгудын бәәдл-җирһл ямаран бәәсинь үзүлҗәдг ховр зургуд