Ìíîãèå ñëûøàëè ñëîâà ýêñòðåìèçì, òåððîðèçì, è ìàëî êòî âäóìûâàåòñÿ, êàêîé ñìûñë îíè íåñóò. Íåêîòîðûå äóìàþò, ÷òî ýòî äâà ðàçíûõ ñëîâà, èìåþùèõ îäíî çíà÷åíèå. Íà ñàìîì äåëå ýòî, êîíå÷íî, íå òàê.
Ëàòèíñêîå ñëîâî "ýêñòðåìóñ" ïåðåâîäèòñÿ, êàê êðàéíèé. Òî åñòü ýêñòðåìèñò - ýòî ëèöî, ïðèäåðæèâàþùååñÿ êðàéíå ðàäèêàëüíûõ âçãëÿäîâ â îáùåñòâåííîé æèçíè, îñîáåííî ïîëèòè÷åñêîé.
Ïðèìåðàìè ýêñòðåìèçìà ñëóæàò íàñèëüñòâåííîå èçìåíåíèå îñíîâ êîíñòèòóöèîííîãî ñòðîÿ è íàðóøåíèå öåëîñòíîñòè Ðîññèè, ïóáëè÷íîå îïðàâäàíèå òåððîðèñòè÷åñêèõ äåéñòâèé, âîçáóæäåíèå ðîçíè ñîöèàëüíîãî, ðàñîâîãî, íàöèîíàëüíîãî èëè ðåëèãèîçíîãî õàðàêòåðà è äðóãàÿ äåÿòåëüíîñòü, êîòîðàÿ óãðîæàåò áåçîïàñíîñòè îáùåñòâà, à òàêæå íàðóøàåò ïðàâà è ñâîáîäû ìíîãèõ ãðàæäàí, èìåÿ äëÿ ýòîãî ÷åòêîå èäåîëîãè÷åñêîå îñíîâàíèå.
Áîðüáà ñ ýêñòðåìèçìîì ðåãóëèðóåòñÿ Ôåäåðàëüíûì çàêîíîì ÐÔ "Î ïðîòèâîäåéñòâèè ýêñòðåìèñòñêîé äåÿòåëüíîñòè" îò 25.07.2002 ã. è âåäåòñÿ â äâóõ íàïðàâëåíèÿõ: ïåðâîå - ýòî ìåðû ïðîôèëàêòè÷åñêîãî äåéñòâèÿ, íàïðàâëåííûå íà âîñïèòàíèå ãðàæäàí, ïîñëóøíûõ çàêîíàì ñâîåé ñòðàíû. Âòîðîå íàïðàâëåíèå ïðåäïîëàãàåò ïðåñå÷åíèå äåéñòâèé ýêñòðåìèñòñêîãî õàðàêòåðà.  ïåðâîì ñëó÷àå õîðîøè âñå ìåðû âîñïèòàòåëüíîãî, ïðîïàãàíäèñòñêîãî õàðàêòåðà, äàáû óáåäèòü ÷åëîâåêà íå ñîâåðøàòü äåéñòâèé, ïîäïàäàþùèõ ïîä çàêîí ïðîòèâ ýêñòðåìèçìà.
Âî âòîðîì ñëó÷àå ãîñóäàðñòâî, â ëèöå íàäçîðíûõ îðãàíîâ, æåñòêî ïðåñåêàåò âñå êðàéíèå ôîðìû ðàäèêàëèçìà, îñîáåííî, åñëè îíè êàñàþòñÿ óñòîåâ ãîñóäàðñòâà, íàðóøåíèÿ Êîíñòèòóöèè. È çà ýêñòðåìèñòñêèå âûñêàçûâàíèÿ ìîæíî ñõëîïîòàòü íåìàëûå øòðàôû, ïðèíóäèòåëüíûå ðàáîòû, à òî è ðåàëüíûé ñðîê.
Ñ òåððîðèçìîì ñëîæíåå. Ýòî èäåîëîãèÿ íàñèëèÿ, è íåðåäêî òåððîðèñòû ïðèìåíÿþò ïðîòèâ ãîñóäàðñòâà ìåðû íàñèëüñòâåííîãî õàðàêòåðà, îá ýòîì ìíîãî ïèøóò è ïîêàçûâàþò ïî òåëåâèçîðó. Ýòî îñîáîå ÿâëåíèå, íåñóùåå óãðîçó áåçîïàñíîñòè ãðàæäàí è ãîñóäàðñòâà, ïî ýòîé ïðè÷èíå òåððîðèçì ñ÷èòàåòñÿ òÿæêèì âèäîì ïðåñòóïëåíèÿ, è ñ íèì ãîñóäàðñòâî âêëþ÷àåò âñå ìåõàíèçìû è èíñòðóìåíòû äëÿ ïðåäîòâðàùåíèÿ òåðàêòîâ.
È âñå æå íåëüçÿ ñìåøèâàòü â îäíó êó÷ó äâà ïîíÿòèÿ, íå âñåãäà ÷åëîâåê, âûñêàçûâàþùèé ýêñòðåìèñòñêèå âçãëÿäû, ñòàíåò íà ïóòü òåððîðèçìà. À òåððîðèçì íàïðàâëåí, ïðåæäå âñåãî, íà íàñèëüñòâåííûå, ðàçðóøèòåëüíûå äåéñòâèÿ ñ öåëüþ çàïóãàòü ãîñóäàðñòâî, âîçäåéñòâîâàòü íà íåãî.
Åñëè ýêñòðåìèçì - ýòî íåãàòèâíîå âîçäåéñòâèå íà ãîñóäàðñòâåííóþ âëàñòü è åãî ïðèîðèòåòû, òî òåððîðèçì - ýòî óãðîçà îáùåñòâåííîé áåçîïàñíîñòè, ïðåñòóïëåíèå ïðîòèâ ÷åëîâå÷íîñòè.
Ìû äîëæíû ïîíèìàòü ýòè äâà âèäà àíòèãîñóäàðñòâåííîãî è àíòè÷åëîâå÷íîãî ÿâëåíèÿ, è íàäî óìåòü ðàñïîçíàâàòü èõ îñîáåííîñòè, óïðåæäàòü äåéñòâèÿ. Çäåñü, êîíå÷íî, âàæíû ìåðû ïðîôèëàêòè÷åñêîãî õàðàêòåðà: êàê ñî ñòîðîíû ãîñóäàðñòâà, òàê è ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà. Âåäü êîíå÷íàÿ öåëü íàøà - æèòü â ìèðå è ñîãëàñèè, âîñïèòûâàòü äåòåé. Òî, ÷òî óãðîæàåò íàì, íåïðèåìëåìî, ïîýòîìó, ìíå êàæåòñÿ, ìû äîëæíû âíèìàòåëüíî îòíîñèòüñÿ ê ðàçíîãî ðîäà êðàéíèì âîççðåíèÿì, ïûòàòüñÿ âîçäåéñòâîâàòü íà ýòî. Íåòåðïèìîñòü áîëüøèíñòâà íàðîäà ê ïðîÿâëåíèÿì ýêñòðåìèçìà è åãî æåëàíèå æèòü â ñîãëàñèè - ýòî ãàðàíòèÿ, ÷òî ìû áóäåì æèòü â ìèðíîé è ñïîêîéíîé ñòðàíå.

Áàaòð ÀÌÒÅÅÂ

Ìíîãèå ñëûøàëè ñëîâà ýêñòðåìèçì, òåððîðèçì, è ìàëî êòî âäóìûâàåòñÿ, êàêîé ñìûñë îíè íåñóò. Íåêîòîðûå äóìàþò, ÷òî ýòî äâà ðàçíûõ ñëîâà, èìåþùèõ îäíî çíà÷åíèå. Íà ñàìîì äåëå ýòî, êîíå÷íî, íå òàê.
Ëàòèíñêîå ñëîâî "ýêñòðåìóñ" ïåðåâîäèòñÿ, êàê êðàéíèé. Òî åñòü ýêñòðåìèñò - ýòî ëèöî, ïðèäåðæèâàþùååñÿ êðàéíå ðàäèêàëüíûõ âçãëÿäîâ â îáùåñòâåííîé æèçíè, îñîáåííî ïîëèòè÷åñêîé.
Ïðèìåðàìè ýêñòðåìèçìà ñëóæàò íàñèëüñòâåííîå èçìåíåíèå îñíîâ êîíñòèòóöèîííîãî ñòðîÿ è íàðóøåíèå öåëîñòíîñòè Ðîññèè, ïóáëè÷íîå îïðàâäàíèå òåððîðèñòè÷åñêèõ äåéñòâèé, âîçáóæäåíèå ðîçíè ñîöèàëüíîãî, ðàñîâîãî, íàöèîíàëüíîãî èëè ðåëèãèîçíîãî õàðàêòåðà è äðóãàÿ äåÿòåëüíîñòü, êîòîðàÿ óãðîæàåò áåçîïàñíîñòè îáùåñòâà, à òàêæå íàðóøàåò ïðàâà è ñâîáîäû ìíîãèõ ãðàæäàí, èìåÿ äëÿ ýòîãî ÷åòêîå èäåîëîãè÷åñêîå îñíîâàíèå.
Áîðüáà ñ ýêñòðåìèçìîì ðåãóëèðóåòñÿ Ôåäåðàëüíûì çàêîíîì ÐÔ "Î ïðîòèâîäåéñòâèè ýêñòðåìèñòñêîé äåÿòåëüíîñòè" îò 25.07.2002 ã. è âåäåòñÿ â äâóõ íàïðàâëåíèÿõ: ïåðâîå - ýòî ìåðû ïðîôèëàêòè÷åñêîãî äåéñòâèÿ, íàïðàâëåííûå íà âîñïèòàíèå ãðàæäàí, ïîñëóøíûõ çàêîíàì ñâîåé ñòðàíû. Âòîðîå íàïðàâëåíèå ïðåäïîëàãàåò ïðåñå÷åíèå äåéñòâèé ýêñòðåìèñòñêîãî õàðàêòåðà.  ïåðâîì ñëó÷àå õîðîøè âñå ìåðû âîñïèòàòåëüíîãî, ïðîïàãàíäèñòñêîãî õàðàêòåðà, äàáû óáåäèòü ÷åëîâåêà íå ñîâåðøàòü äåéñòâèé, ïîäïàäàþùèõ ïîä çàêîí ïðîòèâ ýêñòðåìèçìà.
Âî âòîðîì ñëó÷àå ãîñóäàðñòâî, â ëèöå íàäçîðíûõ îðãàíîâ, æåñòêî ïðåñåêàåò âñå êðàéíèå ôîðìû ðàäèêàëèçìà, îñîáåííî, åñëè îíè êàñàþòñÿ óñòîåâ ãîñóäàðñòâà, íàðóøåíèÿ Êîíñòèòóöèè. È çà ýêñòðåìèñòñêèå âûñêàçûâàíèÿ ìîæíî ñõëîïîòàòü íåìàëûå øòðàôû, ïðèíóäèòåëüíûå ðàáîòû, à òî è ðåàëüíûé ñðîê.
Ñ òåððîðèçìîì ñëîæíåå. Ýòî èäåîëîãèÿ íàñèëèÿ, è íåðåäêî òåððîðèñòû ïðèìåíÿþò ïðîòèâ ãîñóäàðñòâà ìåðû íàñèëüñòâåííîãî õàðàêòåðà, îá ýòîì ìíîãî ïèøóò è ïîêàçûâàþò ïî òåëåâèçîðó. Ýòî îñîáîå ÿâëåíèå, íåñóùåå óãðîçó áåçîïàñíîñòè ãðàæäàí è ãîñóäàðñòâà, ïî ýòîé ïðè÷èíå òåððîðèçì ñ÷èòàåòñÿ òÿæêèì âèäîì ïðåñòóïëåíèÿ, è ñ íèì ãîñóäàðñòâî âêëþ÷àåò âñå ìåõàíèçìû è èíñòðóìåíòû äëÿ ïðåäîòâðàùåíèÿ òåðàêòîâ.
È âñå æå íåëüçÿ ñìåøèâàòü â îäíó êó÷ó äâà ïîíÿòèÿ, íå âñåãäà ÷åëîâåê, âûñêàçûâàþùèé ýêñòðåìèñòñêèå âçãëÿäû, ñòàíåò íà ïóòü òåððîðèçìà. À òåððîðèçì íàïðàâëåí, ïðåæäå âñåãî, íà íàñèëüñòâåííûå, ðàçðóøèòåëüíûå äåéñòâèÿ ñ öåëüþ çàïóãàòü ãîñóäàðñòâî, âîçäåéñòâîâàòü íà íåãî.
Åñëè ýêñòðåìèçì - ýòî íåãàòèâíîå âîçäåéñòâèå íà ãîñóäàðñòâåííóþ âëàñòü è åãî ïðèîðèòåòû, òî òåððîðèçì - ýòî óãðîçà îáùåñòâåííîé áåçîïàñíîñòè, ïðåñòóïëåíèå ïðîòèâ ÷åëîâå÷íîñòè.
Ìû äîëæíû ïîíèìàòü ýòè äâà âèäà àíòèãîñóäàðñòâåííîãî è àíòè÷åëîâå÷íîãî ÿâëåíèÿ, è íàäî óìåòü ðàñïîçíàâàòü èõ îñîáåííîñòè, óïðåæäàòü äåéñòâèÿ. Çäåñü, êîíå÷íî, âàæíû ìåðû ïðîôèëàêòè÷åñêîãî õàðàêòåðà: êàê ñî ñòîðîíû ãîñóäàðñòâà, òàê è ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà. Âåäü êîíå÷íàÿ öåëü íàøà - æèòü â ìèðå è ñîãëàñèè, âîñïèòûâàòü äåòåé. Òî, ÷òî óãðîæàåò íàì, íåïðèåìëåìî, ïîýòîìó, ìíå êàæåòñÿ, ìû äîëæíû âíèìàòåëüíî îòíîñèòüñÿ ê ðàçíîãî ðîäà êðàéíèì âîççðåíèÿì, ïûòàòüñÿ âîçäåéñòâîâàòü íà ýòî. Íåòåðïèìîñòü áîëüøèíñòâà íàðîäà ê ïðîÿâëåíèÿì ýêñòðåìèçìà è åãî æåëàíèå æèòü â ñîãëàñèè - ýòî ãàðàíòèÿ, ÷òî ìû áóäåì æèòü â ìèðíîé è ñïîêîéíîé ñòðàíå.

Áàaòð ÀÌÒÅÅÂ

 êàíóí Íîâîãî ãîäà èñïîëíÿåòñÿ ïå÷àëüíàÿ ïàìÿòíàÿ äàòà - 75 ëåò ñî äíÿ äåïîðòàöèè êàëìûêîâ. Òîëüêî â ÕÕ âåêå â ñóäüáå êàëìûöêîãî íàðîäà ïðîèñõîäèëî íåìàëî òðàãè÷åñêèõ ñîáûòèé: ãðàæäàíñêàÿ âîéíà è åå ïîñëåäñòâèÿ, Âåëèêàÿ Îòå÷åñòâåííàÿ âîéíà, Øèðîêëàã. È áåç òîãî íåìíîãî÷èñëåííûé íàðîä ïîíåñ áîëüøèå ïîòåðè. Íî, ïîæàëóé, ñàìûì ÷åðíûì äíåì â èñòîðèè è ñóäüáå íàøåãî íàðîäà ìîæíî íàçâàòü 28 äåêàáðÿ 1943 ãîäà. Ýòîò äåíü ðàçäåëèë æèçíü íåñêîëüêèõ ïîêîëåíèé êàëìûêîâ íà "äî" è "ïîñëå".
Ñàìûé ðàçãàð Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû. Òûñÿ÷è âîèíîâ-êàëìûêîâ, íå ùàäÿ ñâîåé æèçíè, ñðàæàëèñü ñ íåíàâèñòíûì âðàãîì ïðàêòè÷åñêè íà âñåõ ôðîíòàõ. Ìíîãèå èç íèõ ïðîÿâëÿëè ïðèìåðû íåáûâàëîãî ãåðîèçìà è îòâàãè, ïðèñóùèå èõ ïðåäêàì.
À ðàííèì óòðîì 28 äåêàáðÿ èõ îòöîâ è ìàòåðåé, æåí è äåòåé âîîðóæåííûå ñîëäàòû è îôèöåðû ïîãíàëè èç èõ äîìîâ, íå ïîçâîëÿÿ êàê ñëåäóåò ñîáðàòüñÿ â äîðîãó, ðàçìåùàÿ, êàê ñêîò, â "òåëÿ÷üè" âàãîíû. Äåñÿòêè æåëåçíîäîðîæíûõ ýøåëîíîâ ñ êàëìûêàìè ïîòÿíóëèñü â Ñèáèðü, îñòàâëÿÿ ïî ïóòè ñîòíè òðóïîâ ðîäíûõ è áëèçêèõ. Òðàãåäèÿ êîñíóëàñü êàæäîé êàëìûöêîé ñåìüè… "È ñâåò äëÿ íàñ ïîòóõ…".
Óæàñû, íå÷åëîâå÷åñêèå èñïûòàíèÿ âûïàëè íà äîëþ êàëìûêîâ: îãðîìíûå ÷åëîâå÷åñêèå ïîòåðè, ìîðàëüíûå, äóøåâíûå ñòðàäàíèÿ. Êðóøåíèå ñóäåá òûñÿ÷ è òûñÿ÷ ëþäåé. Îá ýòîì è ñåãîäíÿ ãîâîðèòü òðóäíî!
ß ñàìà ÿâëÿþñü æèâûì ñâèäåòåëåì äåïîðòàöèè. Ìíå áûëî 4 ãîäà, êîãäà êàëìûêîâ âûñåëÿëè, ïåðåæèëà â Ñèáèðè âñå 13 ëåò ññûëêè. Î âûæèâàíèè â òå ñòðàøíûå ãîäû, î áîëè è ñòðàäàíèÿõ êàëìûêîâ çíàþ íå ïîíàñëûøêå. Ìû, íàøå ïîêîëåíèå, âîîáùå ëèøèëèñü äåòñòâà.
Íî íàøè ìóäðûå äåäóøêè è áàáóøêè, ìàìû, ñåñòðû è áðàòüÿ, îêàçàâøèñü â îäíî÷àñüå â íå÷åëîâå÷åñêèõ óñëîâèÿõ îáèòàíèÿ: ñèáèðñêèé õîëîä, ãîëîä, ÷àñòî áåç êðûøè íàä ãîëîâîé, áåç ýëåìåíòàðíûõ óñëîâèé äëÿ æèçíè, áåç êàêèõ-ëèáî ñðåäñòâ äëÿ ñóùåñòâîâàíèÿ, ñæàâ â êóëàê ñâîþ âîëþ, ñòîè÷åñêè âûäåðæàëè âñå òÿãîòû, âûïàâøèå íà äîëþ ñåìüè, íàðîäà. Îíè íå ñëîìàëèñü, âûäåðæàëè, âûæèëè.
Íå òîëüêî âûæèëè, íî è âîñïðÿëè äóõîì, êàê òîëüêî óçíàëè î ñíÿòèè ñ êàëìûêîâ ïîçîðíîãî ïÿòíà, âåðíóëèñü ê ìîãèëàì ïðåäêîâ, ê äîðîãîé ðîäíîé çåìëå.
Íî íàäî ñêàçàòü, è ýòîò ïóòü îáðàòíî, è âûæèâàíèå â íîâûõ òÿæåëåéøèõ óñëîâèÿõ, àäàïòàöèÿ ê íèì, âîçðîæäåíèå ðåñïóáëèêè èç ðóèí è ïåïëà - òîæå áûëè îãðîìíûì èñïûòàíèåì íà ïðî÷íîñòü. Ñíîâà âñå ñ íóëÿ: æèëüå, áîëüíèöû, øêîëû: âñå, ÷òî íóæíî äëÿ íîðìàëüíîé ÷åëîâå÷åñêîé æèçíè.
Íî òóò ñûãðàë ðîëü âàæíûé, ïîçèòèâíûé ôàêòîð. Êàëìûêè âåðíóëèñü íà ðîäèíó. Îíè áûëè äîìà! Îíè äåëàëè âñå òåïåðü äëÿ ñåáÿ, ñâîèõ äåòåé, áóäóùèõ âíóêîâ, äëÿ ñâîåé ðåñïóáëèêè.Îïòèìèçì çàøêàëèâàë ó ëþäåé òîãî ïîêîëåíèÿ. À òðóäèòüñÿ îíè óìåëè. Êàëìûêè ñîâåðøàëè òåïåðü òðóäîâûå, ñîçèäàòåëüíûå ïîäâèãè. È ñíîâà ïîáåäèëè!
Ïðîøëî 75 ëåò ñî äíÿ âûñåëåíèÿ è áîëåå 60-òè ëåò ñî âðåìåíè âîçâðàùåíèÿ â ñòåïíóþ ðåñïóáëèêó.
Íî è ñåãîäíÿ, è â áóäóùåì ìû äîëæíû ïîìíèòü î òîì, ÷òî è êàê ïåðåæèëè, îá àäñêèõ ìóêàõ, âûíåñåííûõ ïîêîëåíèÿìè êàëìûêîâ 40-60-õ ãîäîâ ïðîøëîãî âåêà.
Ìû, íàó÷íûå ñîòðóäíèêè ÈÊÈÀÒ, Ñîâåò ìîëîäûõ ó÷åíûõ èíñòèòóòà ïîäàëè çàÿâêó, è íàì ïîäòâåðäèëè ãðàíò Ïðåçèäåíòà ÐÔ Â.Â. Ïóòèíà íà ñîçäàíèå äîêóìåíòàëüíîãî ôèëüìà "Êàëìûêè: âîçðàùåíèå". Ñîãëàñíî ïðîåêòó, ìû çàïèñàëè ïî ïîäãîòîâëåííîé ïðîãðàììå îêîëî 40 èíòåðâüþ. Íàøèìè ðåñïîíäåíòàìè ÿâëÿþòñÿ è æèâûå ñâèäåòåëè äåïîðòàöèè, è ïîæèëûå ëþäè, äåòüìè îêàçàâøèåñÿ ðåïðåññèðîâàííûìè, è ðîäèâøèåñÿ â ãîäû ññûëêè. Âàæíî áûëî óñëûøàòü ìíåíèÿ ïðåäñòàâèòåëåé ðàçíûõ ïîêîëåíèé î ïåðåæèòîì â ãîäû ññûëêè, â ïåðèîä âîçðàùåíèÿ êàëìûêîâ íà ðîäèíó, âîññòàíîâëåíèÿ ðåñïóáëèêè. Ýòî ïðåäñòàâèòåëè ðàçíûõ ñôåð äåÿòåëüíîñòè: îáðàçîâàíèÿ, ìåäèöèíû, ó÷åíûå, íàó÷íî-òåõíè÷åñêèå ðàáîòíèêè, ðàáî÷èå è ñëóæàùèå. Ýòî ëþäè, êîòîðûå íå òîëüêî íå ñëîìàëèñü â ãîäû ñóðîâûõ èñïûòàíèé, íî è âíåñëè âåñîìûé âêëàä â âîçðîæäåíèå íàøåé ðåñïóáëèêè.
Ìàòåðèàë ñîáðàí áîëüøîé, òðóäíûé, íî èíòåðåñíûé. Äîêóìåíòàëüíûé ôèëüì ïî ïðîåêòó ãðàíòà øèðîêàÿ ïóáëèêà ìîæåò óâèäåòü 28 äåêàáðÿ 2018 ãîäà â 13.00 â êèíîòåàòðå "Ðîäèíà" è â ñîöèàëüíûõ ñåòÿõ. Â äàëüíåéøèì íà îñíîâå ñîáðàííîãî ìàòåðèàëà ïëàíèðóåì ïîäãîòîâêó è èçäàíèå îäíîèìåííîé êíèãè.
Íàø ôèëüì â áîëüøåé ñòåïåíè àäðåñîâàí ñîâðåìåííîé ìîëîäåæè è áóäóùèì ïîêîëåíèÿì êàëìûêîâ. Ýòî ôèëüì-íàïîìèíàíèå: ïåðåæèòîå ñòàðøèìè ïîêîëåíèÿìè íàøèõ ðîäíûõ è áëèçêèõ çàáûâàòü íåëüçÿ íèêîãäà. Ýòî ôèëüì-íàçèäàíèå - âñå ó÷àñòíèêè ïðîåêòà îáðàùàþòñÿ ê ìîëîäåæè: ëþáèòå ñâîþ ìàëóþ ðîäèíó. Âñå ñèëû è çíàíèÿ íàäî îòäàâàòü ðîäíîé ðåñïóáëèêå, íàäî ñîõðàíÿòü Êàëìûêèþ, ðàçâèâàòü è áåðå÷ü åå.

Ñîôüÿ ËÈÄÆÈ-ÃÎÐßÅÂÀ,
êàíäèäàò ñîöèîëîãè÷åñêèõ íàóê,
çàâåäóþùàÿ îòäåëîì ñîöèîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé ÁÍÓ ÐÊ "ÈÊÈÀÒ"

Ýëèñòèíåö, âåòåðàí òðóäà ÑÑÑÐ è ÊÀÑÑÐ, Íèêîëàé Êîðíóñîâè÷ Òþìåíîâ ðàññêàçàë îá èñòîðèè äâóõ ñèáèðñêèõ ôîòîãðàôèé: êòî çàïå÷àòëåí íà íèõ, â êàêîì ãîäó. Ñåìüÿ Òþìåíîâûõ - ðîäîì èç ï. ×èëãèðà ßøêóëüñêîãî ðàéîíà, íî âûñåëÿëèñü îíè èç Öåëèííîãî ðàéîíà, ïîïàëè â Èñèëüêóëüñêèé ðàéîí Îìñêîé îáëàñòè.
"Êàê íàì ðàññêàçûâàëè ñòàðøèå, ïî ïðèáûòèè ýøåëîíà íà ñòàíöèþ Èñèëüêóëü ÷àñòü êàëìûêîâ íà ñàíÿõ ïîâåçëè â íåèçâåñòíîì íàïðàâëåíèè, à íàñ - â îäíî ñåëî.  ñåëå êàëìûêîâ îæèäàëè îôèöåð ñ äâóìÿ ñîëäàòàìè. Âñåõ ïîñòðîèëè è îáúÿâèëè, ÷òî îòíûíå âñå áóäóò ïðîæèâàòü òîëüêî ïî àäðåñó: Êóõàðåâñêèé ñåëüñîâåò êîëõîçà èì. Òåëüìàíà, ñåëî Ìàðãåíàó Èñèëüêóëüñêîãî ðàéîíà Îìñêîé îáëàñòè, - ðàññêàçûâàåò Í. Òþìåíîâ, êîòîðîìó â òó ïîðó íå áûëî è äåñÿòè ëåò. - Âñåõ âçÿëè íà ó÷åò îò ìàëà äî âåëèêà, è 5 ÷èñëà êàæäîãî ìåñÿöà ìû äîëæíû áûëè ïðèõîäèòü â ñåëüñîâåò, ÷òîáû îòìå÷àòüñÿ. Âûåçæàòü èç ýòîãî ñåëà êàòåãîðè÷åñêè çàïðåùàëîñü!
Ðàçìûøëÿÿ î ñóäüáå áëèçêèõ è çíàêîìûõ ìíå ëþäåé, ñ êîòîðûìè ÿ æèë, îáùàëñÿ, ðåøèë íàêàíóíå òðàãè÷åñêîé äàòû, 75-ëåòèÿ äåïîðòàöèè êàëìûöêîãî íàðîäà, îïóáëèêîâàòü â ãàçåòå "Õàëüìã ¢íí" ôîòîãðàôèþ "ñèáèðñêîå áðàòñòâî", êîòîðóþ õðàíþ ìíîãèå äåñÿòèëåòèÿ. Íà ñíèìêå ñëåâà - íàïðàâî: Íèêîëàé Ñîêîëîâè÷ Ëèäæèåâ, â òî âðåìÿ ó÷åíèê òîêàðÿ Áàððèêàäíîé ÌÒÑ, Ïåòð Ìàöàêîâè÷ ßíêóíîâ - ñïåöèàëèñò òîêàðíîãî äåëà, Êèì Õåé÷èåâ - ðàçíîðàáî÷èé êîëõîçà, è ñèäèò â öåíòðå ìîé áðàò, Ëàâãà Êîðíóñîâè÷ Òþìåíîâ - ñïåöèàëèñò òîêàðíîãî äåëà ÌÒÑ.
Âñå ÷åòâåðî âûäåðæàëè õîëîä è ãîëîä, ðåïðåññèðîâàííûå, íî íå ñëîìëåííûå âåðíóëèñü â ðîäíóþ ñòåïü, ìíîãî ëåò òðóäèëèñü íà áëàãî ñâîåé ðåñïóáëèêè.
 Ñèáèðè ìîé ñòàðøèé áðàò Ëàâãà âíà÷àëå ðàáîòàë â êîëõîçå íà ðàçíûõ ðàáîòàõ. Ïîòîì åãî íàïðàâèëè ó÷èòüñÿ â Èñèëüêóëüñêîå ó÷èëèùå ìåõàíèçàöèè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà øèðîêîãî ïðîôèëÿ, ãäå ãîòîâèëè êîìáàéíåðîâ, òðàêòîðèñòîâ è ñëåñàðåé. Îäíàêî ïîñëå îêîí÷àíèÿ ó÷èëèùà åìó, êàê ðåïðåññèðîâàííîìó, íå äîâåðèëè êîìáàéí. Îí ïîøåë ó÷èòüñÿ íà òîêàðÿ".
Èç 13 ëåò âûñûëêè - 9 ëåò Ë. Òþìåíîâ ïðîðàáîòàë òîêàðåì ÌÒÑ. Ïðîôåññèþ îñâîèë äîâîëüíî õîðîøî. Íå çðÿ äâàæäû çà òðóäîâûå óñïåõè î í¸ì ïèñàëè â îáëàñòíîé ãàçåòå "Îìñêàÿ ïðàâäà", ïóáëèêîâàëè ôîòîãðàôèþ. Ðîäíûå, áëèçêèå, çíàêîìûå î÷åíü ãîðäèëèñü ýòèì. Ê ñîæàëåíèþ, ãàçåòíûå âûðåçêè íå ñîõðàíèëèñü, íî îñòàëàñü ñòàðàÿ ôîòîãðàôèÿ, ñíÿòàÿ ó ðàáî÷åãî ñòàíêà, êîòîðóþ âû âèäèòå.  Êàëìûêèè Ëàâãà Òþìåíîâ ìíîãî ëåò ïðîðàáîòàë êîìáàéíåðîì, çàâåäóþùèì íåôòåáàçîé ñîâõîçà "Çàïàäíûé" Öåëèííîãî ðàéîíà.
Í.Ê. Òþìåíîâ âñïîìèíàåò, ÷òî â êîëõîçå èì. Òåëüìàíà â îñíîâíîì ìåõàíèçàòîðàìè è âîäèòåëÿìè àâòîìàøèí ðàáîòàëè íåìöû, òàê êàê çäåñü ïî÷òè 90 ïðîöåíòîâ íàñåëåíèÿ ñîñòàâëÿëè íåìöû-ïåðåñåëåíöû, âûñëàííûå åùå ïðè öàðèöå Åêàòåðèíå II. Æèëè îíè äîñòàòî÷íî â ñâåòëûõ, äîáðîòíûõ äîìàõ, ñ ìíîãî÷èñëåííûìè ïðèñòðîéêàìè è õîçïîñòðîéêàìè. Äîâîëüíî õîðîøî çíàëè òåõíîëîãèþ âûðàùèâàíèÿ êàðòîôåëÿ è îâîùíûõ êóëüòóð.
"Òåïåðü î äðóãèõ, - ïðîäîëæàåò ñâîå ïîâåñòâîâàíèå âåòåðàí. - Í.Ñ. Ëèäæèåâ ðàáîòàë àêòåðîì â Êàëìûöêîì äðàìòåàòðå, áûë êàíäèäàòîì èñêóññòâîâåäåíèÿ. Ï.Ì. ßíêóíîâ òðóäèëñÿ ñïåöèàëèñòîì â Óïðàâëåíèè Ãîññòàòà ßøêóëüñêîãî ðàéîíà. Ê. Õåé÷èåâ áûë çíàòíûì æèâîòíîâîäîì ñîâõîçà "Öàãàí Óñí" ßøêóëüñêîãî ðàéîíà. Ê ñîæàëåíèþ, ýòèõ ëþäåé óæå íåò íà ýòîì ñâåòå, íî ïàìÿòü î íèõ æèâà: îáùàÿñü ñ èõ ïîòîìêàìè, ìû âñïîìèíàåì î íèõ, ðàññêàçûâàåì î æèçíè â Ñèáèðè äåòÿì è âíóêàì".
Ñàì Íèêîëàé Êîðíóñîâè÷, âåðíóâøèñü íà ðîäèíó, ìíîãî ó÷èëñÿ, ïîëó÷èë äîñòîéíîå îáðàçîâàíèå, ðàáîòàë àãðîíîìîì, ìíîãî ëåò - èíñòðóêòîðîì Îáêîìà ïàðòèè, ñïåöèàëèñòîì ìèíèñòåðñòâà ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ è îõðàíû îêðóæàþùåé ñðåäû Êàëìûêèè, îòêóäà âûøåë íà çàñëóæåííûé îòäûõ.
Ôîòî 1. 1948 ãîä. Ëèäæèåâ Í.Ñ., ßíêóíîâ Ï.Ì., Õåé÷èåâ Ê. è Òþìåíîâ Ë. Ê.
Ôîòî 2. 1948 ãîä. Ë. Ê. Òþìåíîâ - çà ðàáîòîé â Áàððèêàäíîé ÌÒÑ.
Áàòà ÁÎÂÀÅÂ

Ýëèñòèíåö, âåòåðàí òðóäà ÑÑÑÐ è ÊÀÑÑÐ, Íèêîëàé Êîðíóñîâè÷ Òþìåíîâ ðàññêàçàë îá èñòîðèè äâóõ ñèáèðñêèõ ôîòîãðàôèé: êòî çàïå÷àòëåí íà íèõ, â êàêîì ãîäó. Ñåìüÿ Òþìåíîâûõ - ðîäîì èç ï. ×èëãèðà ßøêóëüñêîãî ðàéîíà, íî âûñåëÿëèñü îíè èç Öåëèííîãî ðàéîíà, ïîïàëè â Èñèëüêóëüñêèé ðàéîí Îìñêîé îáëàñòè.
"Êàê íàì ðàññêàçûâàëè ñòàðøèå, ïî ïðèáûòèè ýøåëîíà íà ñòàíöèþ Èñèëüêóëü ÷àñòü êàëìûêîâ íà ñàíÿõ ïîâåçëè â íåèçâåñòíîì íàïðàâëåíèè, à íàñ - â îäíî ñåëî.  ñåëå êàëìûêîâ îæèäàëè îôèöåð ñ äâóìÿ ñîëäàòàìè. Âñåõ ïîñòðîèëè è îáúÿâèëè, ÷òî îòíûíå âñå áóäóò ïðîæèâàòü òîëüêî ïî àäðåñó: Êóõàðåâñêèé ñåëüñîâåò êîëõîçà èì. Òåëüìàíà, ñåëî Ìàðãåíàó Èñèëüêóëüñêîãî ðàéîíà Îìñêîé îáëàñòè, - ðàññêàçûâàåò Í. Òþìåíîâ, êîòîðîìó â òó ïîðó íå áûëî è äåñÿòè ëåò. - Âñåõ âçÿëè íà ó÷åò îò ìàëà äî âåëèêà, è 5 ÷èñëà êàæäîãî ìåñÿöà ìû äîëæíû áûëè ïðèõîäèòü â ñåëüñîâåò, ÷òîáû îòìå÷àòüñÿ. Âûåçæàòü èç ýòîãî ñåëà êàòåãîðè÷åñêè çàïðåùàëîñü!
Ðàçìûøëÿÿ î ñóäüáå áëèçêèõ è çíàêîìûõ ìíå ëþäåé, ñ êîòîðûìè ÿ æèë, îáùàëñÿ, ðåøèë íàêàíóíå òðàãè÷åñêîé äàòû, 75-ëåòèÿ äåïîðòàöèè êàëìûöêîãî íàðîäà, îïóáëèêîâàòü â ãàçåòå "Õàëüìã ¢íí" ôîòîãðàôèþ "ñèáèðñêîå áðàòñòâî", êîòîðóþ õðàíþ ìíîãèå äåñÿòèëåòèÿ. Íà ñíèìêå ñëåâà - íàïðàâî: Íèêîëàé Ñîêîëîâè÷ Ëèäæèåâ, â òî âðåìÿ ó÷åíèê òîêàðÿ Áàððèêàäíîé ÌÒÑ, Ïåòð Ìàöàêîâè÷ ßíêóíîâ - ñïåöèàëèñò òîêàðíîãî äåëà, Êèì Õåé÷èåâ - ðàçíîðàáî÷èé êîëõîçà, è ñèäèò â öåíòðå ìîé áðàò, Ëàâãà Êîðíóñîâè÷ Òþìåíîâ - ñïåöèàëèñò òîêàðíîãî äåëà ÌÒÑ.
Âñå ÷åòâåðî âûäåðæàëè õîëîä è ãîëîä, ðåïðåññèðîâàííûå, íî íå ñëîìëåííûå âåðíóëèñü â ðîäíóþ ñòåïü, ìíîãî ëåò òðóäèëèñü íà áëàãî ñâîåé ðåñïóáëèêè.
 Ñèáèðè ìîé ñòàðøèé áðàò Ëàâãà âíà÷àëå ðàáîòàë â êîëõîçå íà ðàçíûõ ðàáîòàõ. Ïîòîì åãî íàïðàâèëè ó÷èòüñÿ â Èñèëüêóëüñêîå ó÷èëèùå ìåõàíèçàöèè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà øèðîêîãî ïðîôèëÿ, ãäå ãîòîâèëè êîìáàéíåðîâ, òðàêòîðèñòîâ è ñëåñàðåé. Îäíàêî ïîñëå îêîí÷àíèÿ ó÷èëèùà åìó, êàê ðåïðåññèðîâàííîìó, íå äîâåðèëè êîìáàéí. Îí ïîøåë ó÷èòüñÿ íà òîêàðÿ".
Èç 13 ëåò âûñûëêè - 9 ëåò Ë. Òþìåíîâ ïðîðàáîòàë òîêàðåì ÌÒÑ. Ïðîôåññèþ îñâîèë äîâîëüíî õîðîøî. Íå çðÿ äâàæäû çà òðóäîâûå óñïåõè î í¸ì ïèñàëè â îáëàñòíîé ãàçåòå "Îìñêàÿ ïðàâäà", ïóáëèêîâàëè ôîòîãðàôèþ. Ðîäíûå, áëèçêèå, çíàêîìûå î÷åíü ãîðäèëèñü ýòèì. Ê ñîæàëåíèþ, ãàçåòíûå âûðåçêè íå ñîõðàíèëèñü, íî îñòàëàñü ñòàðàÿ ôîòîãðàôèÿ, ñíÿòàÿ ó ðàáî÷åãî ñòàíêà, êîòîðóþ âû âèäèòå.  Êàëìûêèè Ëàâãà Òþìåíîâ ìíîãî ëåò ïðîðàáîòàë êîìáàéíåðîì, çàâåäóþùèì íåôòåáàçîé ñîâõîçà "Çàïàäíûé" Öåëèííîãî ðàéîíà.
Í.Ê. Òþìåíîâ âñïîìèíàåò, ÷òî â êîëõîçå èì. Òåëüìàíà â îñíîâíîì ìåõàíèçàòîðàìè è âîäèòåëÿìè àâòîìàøèí ðàáîòàëè íåìöû, òàê êàê çäåñü ïî÷òè 90 ïðîöåíòîâ íàñåëåíèÿ ñîñòàâëÿëè íåìöû-ïåðåñåëåíöû, âûñëàííûå åùå ïðè öàðèöå Åêàòåðèíå II. Æèëè îíè äîñòàòî÷íî â ñâåòëûõ, äîáðîòíûõ äîìàõ, ñ ìíîãî÷èñëåííûìè ïðèñòðîéêàìè è õîçïîñòðîéêàìè. Äîâîëüíî õîðîøî çíàëè òåõíîëîãèþ âûðàùèâàíèÿ êàðòîôåëÿ è îâîùíûõ êóëüòóð.
"Òåïåðü î äðóãèõ, - ïðîäîëæàåò ñâîå ïîâåñòâîâàíèå âåòåðàí. - Í.Ñ. Ëèäæèåâ ðàáîòàë àêòåðîì â Êàëìûöêîì äðàìòåàòðå, áûë êàíäèäàòîì èñêóññòâîâåäåíèÿ. Ï.Ì. ßíêóíîâ òðóäèëñÿ ñïåöèàëèñòîì â Óïðàâëåíèè Ãîññòàòà ßøêóëüñêîãî ðàéîíà. Ê. Õåé÷èåâ áûë çíàòíûì æèâîòíîâîäîì ñîâõîçà "Öàãàí Óñí" ßøêóëüñêîãî ðàéîíà. Ê ñîæàëåíèþ, ýòèõ ëþäåé óæå íåò íà ýòîì ñâåòå, íî ïàìÿòü î íèõ æèâà: îáùàÿñü ñ èõ ïîòîìêàìè, ìû âñïîìèíàåì î íèõ, ðàññêàçûâàåì î æèçíè â Ñèáèðè äåòÿì è âíóêàì".
Ñàì Íèêîëàé Êîðíóñîâè÷, âåðíóâøèñü íà ðîäèíó, ìíîãî ó÷èëñÿ, ïîëó÷èë äîñòîéíîå îáðàçîâàíèå, ðàáîòàë àãðîíîìîì, ìíîãî ëåò - èíñòðóêòîðîì Îáêîìà ïàðòèè, ñïåöèàëèñòîì ìèíèñòåðñòâà ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ è îõðàíû îêðóæàþùåé ñðåäû Êàëìûêèè, îòêóäà âûøåë íà çàñëóæåííûé îòäûõ.
Ôîòî 1. 1948 ãîä. Ëèäæèåâ Í.Ñ., ßíêóíîâ Ï.Ì., Õåé÷èåâ Ê. è Òþìåíîâ Ë. Ê.
Ôîòî 2. 1948 ãîä. Ë. Ê. Òþìåíîâ - çà ðàáîòîé â Áàððèêàäíîé ÌÒÑ.
Áàòà ÁÎÂÀÅÂ

Ýëèñòèíåö, âåòåðàí òðóäà ÑÑÑÐ è ÊÀÑÑÐ, Íèêîëàé Êîðíóñîâè÷ Òþìåíîâ ðàññêàçàë îá èñòîðèè äâóõ ñèáèðñêèõ ôîòîãðàôèé: êòî çàïå÷àòëåí íà íèõ, â êàêîì ãîäó. Ñåìüÿ Òþìåíîâûõ - ðîäîì èç ï. ×èëãèðà ßøêóëüñêîãî ðàéîíà, íî âûñåëÿëèñü îíè èç Öåëèííîãî ðàéîíà, ïîïàëè â Èñèëüêóëüñêèé ðàéîí Îìñêîé îáëàñòè.
"Êàê íàì ðàññêàçûâàëè ñòàðøèå, ïî ïðèáûòèè ýøåëîíà íà ñòàíöèþ Èñèëüêóëü ÷àñòü êàëìûêîâ íà ñàíÿõ ïîâåçëè â íåèçâåñòíîì íàïðàâëåíèè, à íàñ - â îäíî ñåëî.  ñåëå êàëìûêîâ îæèäàëè îôèöåð ñ äâóìÿ ñîëäàòàìè. Âñåõ ïîñòðîèëè è îáúÿâèëè, ÷òî îòíûíå âñå áóäóò ïðîæèâàòü òîëüêî ïî àäðåñó: Êóõàðåâñêèé ñåëüñîâåò êîëõîçà èì. Òåëüìàíà, ñåëî Ìàðãåíàó Èñèëüêóëüñêîãî ðàéîíà Îìñêîé îáëàñòè, - ðàññêàçûâàåò Í. Òþìåíîâ, êîòîðîìó â òó ïîðó íå áûëî è äåñÿòè ëåò. - Âñåõ âçÿëè íà ó÷åò îò ìàëà äî âåëèêà, è 5 ÷èñëà êàæäîãî ìåñÿöà ìû äîëæíû áûëè ïðèõîäèòü â ñåëüñîâåò, ÷òîáû îòìå÷àòüñÿ. Âûåçæàòü èç ýòîãî ñåëà êàòåãîðè÷åñêè çàïðåùàëîñü!
Ðàçìûøëÿÿ î ñóäüáå áëèçêèõ è çíàêîìûõ ìíå ëþäåé, ñ êîòîðûìè ÿ æèë, îáùàëñÿ, ðåøèë íàêàíóíå òðàãè÷åñêîé äàòû, 75-ëåòèÿ äåïîðòàöèè êàëìûöêîãî íàðîäà, îïóáëèêîâàòü â ãàçåòå "Õàëüìã ¢íí" ôîòîãðàôèþ "ñèáèðñêîå áðàòñòâî", êîòîðóþ õðàíþ ìíîãèå äåñÿòèëåòèÿ. Íà ñíèìêå ñëåâà - íàïðàâî: Íèêîëàé Ñîêîëîâè÷ Ëèäæèåâ, â òî âðåìÿ ó÷åíèê òîêàðÿ Áàððèêàäíîé ÌÒÑ, Ïåòð Ìàöàêîâè÷ ßíêóíîâ - ñïåöèàëèñò òîêàðíîãî äåëà, Êèì Õåé÷èåâ - ðàçíîðàáî÷èé êîëõîçà, è ñèäèò â öåíòðå ìîé áðàò, Ëàâãà Êîðíóñîâè÷ Òþìåíîâ - ñïåöèàëèñò òîêàðíîãî äåëà ÌÒÑ.
Âñå ÷åòâåðî âûäåðæàëè õîëîä è ãîëîä, ðåïðåññèðîâàííûå, íî íå ñëîìëåííûå âåðíóëèñü â ðîäíóþ ñòåïü, ìíîãî ëåò òðóäèëèñü íà áëàãî ñâîåé ðåñïóáëèêè.
 Ñèáèðè ìîé ñòàðøèé áðàò Ëàâãà âíà÷àëå ðàáîòàë â êîëõîçå íà ðàçíûõ ðàáîòàõ. Ïîòîì åãî íàïðàâèëè ó÷èòüñÿ â Èñèëüêóëüñêîå ó÷èëèùå ìåõàíèçàöèè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà øèðîêîãî ïðîôèëÿ, ãäå ãîòîâèëè êîìáàéíåðîâ, òðàêòîðèñòîâ è ñëåñàðåé. Îäíàêî ïîñëå îêîí÷àíèÿ ó÷èëèùà åìó, êàê ðåïðåññèðîâàííîìó, íå äîâåðèëè êîìáàéí. Îí ïîøåë ó÷èòüñÿ íà òîêàðÿ".
Èç 13 ëåò âûñûëêè - 9 ëåò Ë. Òþìåíîâ ïðîðàáîòàë òîêàðåì ÌÒÑ. Ïðîôåññèþ îñâîèë äîâîëüíî õîðîøî. Íå çðÿ äâàæäû çà òðóäîâûå óñïåõè î í¸ì ïèñàëè â îáëàñòíîé ãàçåòå "Îìñêàÿ ïðàâäà", ïóáëèêîâàëè ôîòîãðàôèþ. Ðîäíûå, áëèçêèå, çíàêîìûå î÷åíü ãîðäèëèñü ýòèì. Ê ñîæàëåíèþ, ãàçåòíûå âûðåçêè íå ñîõðàíèëèñü, íî îñòàëàñü ñòàðàÿ ôîòîãðàôèÿ, ñíÿòàÿ ó ðàáî÷åãî ñòàíêà, êîòîðóþ âû âèäèòå.  Êàëìûêèè Ëàâãà Òþìåíîâ ìíîãî ëåò ïðîðàáîòàë êîìáàéíåðîì, çàâåäóþùèì íåôòåáàçîé ñîâõîçà "Çàïàäíûé" Öåëèííîãî ðàéîíà.
Í.Ê. Òþìåíîâ âñïîìèíàåò, ÷òî â êîëõîçå èì. Òåëüìàíà â îñíîâíîì ìåõàíèçàòîðàìè è âîäèòåëÿìè àâòîìàøèí ðàáîòàëè íåìöû, òàê êàê çäåñü ïî÷òè 90 ïðîöåíòîâ íàñåëåíèÿ ñîñòàâëÿëè íåìöû-ïåðåñåëåíöû, âûñëàííûå åùå ïðè öàðèöå Åêàòåðèíå II. Æèëè îíè äîñòàòî÷íî â ñâåòëûõ, äîáðîòíûõ äîìàõ, ñ ìíîãî÷èñëåííûìè ïðèñòðîéêàìè è õîçïîñòðîéêàìè. Äîâîëüíî õîðîøî çíàëè òåõíîëîãèþ âûðàùèâàíèÿ êàðòîôåëÿ è îâîùíûõ êóëüòóð.
"Òåïåðü î äðóãèõ, - ïðîäîëæàåò ñâîå ïîâåñòâîâàíèå âåòåðàí. - Í.Ñ. Ëèäæèåâ ðàáîòàë àêòåðîì â Êàëìûöêîì äðàìòåàòðå, áûë êàíäèäàòîì èñêóññòâîâåäåíèÿ. Ï.Ì. ßíêóíîâ òðóäèëñÿ ñïåöèàëèñòîì â Óïðàâëåíèè Ãîññòàòà ßøêóëüñêîãî ðàéîíà. Ê. Õåé÷èåâ áûë çíàòíûì æèâîòíîâîäîì ñîâõîçà "Öàãàí Óñí" ßøêóëüñêîãî ðàéîíà. Ê ñîæàëåíèþ, ýòèõ ëþäåé óæå íåò íà ýòîì ñâåòå, íî ïàìÿòü î íèõ æèâà: îáùàÿñü ñ èõ ïîòîìêàìè, ìû âñïîìèíàåì î íèõ, ðàññêàçûâàåì î æèçíè â Ñèáèðè äåòÿì è âíóêàì".
Ñàì Íèêîëàé Êîðíóñîâè÷, âåðíóâøèñü íà ðîäèíó, ìíîãî ó÷èëñÿ, ïîëó÷èë äîñòîéíîå îáðàçîâàíèå, ðàáîòàë àãðîíîìîì, ìíîãî ëåò - èíñòðóêòîðîì Îáêîìà ïàðòèè, ñïåöèàëèñòîì ìèíèñòåðñòâà ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ è îõðàíû îêðóæàþùåé ñðåäû Êàëìûêèè, îòêóäà âûøåë íà çàñëóæåííûé îòäûõ.
Ôîòî 1. 1948 ãîä. Ëèäæèåâ Í.Ñ., ßíêóíîâ Ï.Ì., Õåé÷èåâ Ê. è Òþìåíîâ Ë. Ê.
Ôîòî 2. 1948 ãîä. Ë. Ê. Òþìåíîâ - çà ðàáîòîé â Áàððèêàäíîé ÌÒÑ.
Áàòà ÁÎÂÀÅÂ

Ïðèáëèæàåòñÿ ñêîðáíàÿ äàòà äëÿ êàëìûöêîãî íàðîäà - 28 äåêàáðÿ, êîãäà 75 ëåò íàçàä âñå êàëìûöêîå íàñåëåíèå, îò ìàëà äî âåëèêà, áûëî íàñèëüíî îòïðàâëåíî â õîëîäíóþ Ñèáèðü.  ñêîòñêèõ âàãîíàõ, õîòÿ îíè è íàçûâàëèñü òåïëóøêàìè. Íåò, âàãîíû íå áûëè òåïëûìè. À òàåæíàÿ Ñèáèðü âñòðåòèëà èõ êðåï÷àéøèìè ìîðîçàìè: äî ìèíóñ 40î. Ýòî æèâûõ, à òðåòü ïàññàæèðîâ ýòèõ "òåïëóøåê" óæå íå ÷óâñòâîâàëè íè òåïëà, íè õîëîäà: áûëè ìåðòâû. Êîãî-òî èç íèõ âûãðóçèëè íà áåçûìÿííûõ ïîëóñòàíêàõ, è èõ òåëà áûëè ïðèêîïàíû â ñóãðîáàõ â íåñêîëüêèõ ìåòðàõ îò æåëåçíîäîðîæíîé íàñûïè, êòî-òî äîåõàë äî êîíå÷íîãî ïóíêòà íàçíà÷åíèÿ. Äîåõàâøèõ äî êîíöà æèâûõ è ìåðòâûõ äî ñòàíöèè "Êàìàð÷àãà" Ìàíñêîãî ðàéîíà Êðàñíîÿðñêîãî êðàÿ, ÿ, ìàëîëåòíèé ïàöàí, âïåðâûå è óâèäåë 8-ãî ÿíâàðÿ 1944 ãîäà. Ýòî áûë âòîðîé äåíü õðèñòèàíñêîãî Ðîæäåñòâà. Äîëæåí áûë áûòü ïðàçäíèê. Íî… øëà êðîâîïðîëèòíàÿ Âåëèêàÿ Îòå÷åñòâåííàÿ âîéíà. Óæå ìèëëèîíû ïîãèáøèõ è ïîêàëå÷åííûõ îò ïðîêëÿòîé ôàøèñòñêîé Ãåðìàíèè. À òóò - êàëìûêè… Êòî îíè? Çà÷åì èõ ïðèâåçëè? Ñîëäàòû âûòàëêèâàþò èç âàãîíîâ ñòàðèêîâ, ñòàðóõ, æåíùèí è äåòåé. "Ìóæèêîâ äàâàé!" - êðè÷àëè áàáû, ïðèåõàâøèå íà êîííûõ ñàíÿõ çà ðàáî÷åé ñèëîé â êîëõîçû, ñîâõîçû è ëåñïðîìõîçû. Âìåñòî ìóæèêîâ âûêèäûâàëè òðóïû íà ïî÷åðíåëûé îò êîñòðîâ ñíåã, êîòîðûõ áûëî ìíîæåñòâî, âîêðóã òîëïèëèñü, ñèäåëè è ëåæàëè ëþäè ñ ïî÷åðíåâøèìè ëèöàìè.
- Íó, ýòè ó êîñòðîâ çàêîïòèëèñü, à â âàãîíàõ-òî, ÷å ñ ÷åðíûìè ìîðäàìè? - Îáìîðîæåíû, îäíàêî, - óæå çàäóì÷èâî ïåðåãîâàðèâàëèñü áàáû. - Òóò ñàìèì æðàòü íå÷åãî, âîò òåáå åùå ãîñòè. - Ìóæèêè-òî âàøè ãäå, ðàçáåæàëèñü, îäíàêî? - òðÿñ çà ãðóäêè ñòàðèêà-êàëìûêà, ãîâîðèâøåãî ïî-ðóññêè, òàêîé æå ñòàðèê-ñèáèðÿê íà äåðåâÿííîé íîãå, ïðèåõàâøèé çà "ðàáî÷èì òîâàðîì".
- Óãà, óãà (íåò, íåò). Ìàÿ êàëìûöêà - ñûíêà, ôàøèñò áüåò - âàéíà. - Ïðåäàòåëè, ìàòü âàøó! - ñòåðâåíåë ñòàðèê. - Âî, ÿ â ÿïîíñêóþ, âèäåë? - ðóêîÿòêîé êíóòîâèùà îí ïîñòó÷àë ïî äåðåâÿííîé íîãå.
- Áîëüøãî, õàëüìã ïèðèäàòåëü! - òîíåíüêî çàêðè÷àë êàëìûê. - Ìàëî ïèðèäàòåëü, ìíîãî âîþåò çà åñåñåð. Îêðóæàþùèå îíåìåëî çàñòûëè. À òåì âðåìåíåì 40 (ñîðîê) òûñÿ÷ âîèíîâ-êàëìûêîâ ñðàæàëèñü íà ôðîíòàõ Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû. Íî, ñêîðî è èõ, ïî ïîäñêàçêå Áåðèè, Ñòàëèí ïðèêàæåò ñíÿòü ñ ôðîíòîâ è îòïðàâèòü â Ãóëàã Øèðîêñòðîÿ (ñåâåð Óðàëà). Íàðÿäó ñ áîëüøèìè çàñëóãàìè Ñòàëèíà ýòî ðåøåíèå áûëî íåâåðíûì. Ñíÿòü ñ ôðîíòîâ õðàáðî âîþþùèõ êàðà÷àåâöåâ, êàëìûêîâ, ÷å÷åíöåâ, èíãóøåé, áàëêàðöåâ, êðûìñêèõ òàòàð è îãîëèòü ôðîíòû. À âñå íàñåëåíèå ýòèõ íàðîäîâ èçãíàòü èõ ñ ðîäîâûõ çåìåëü. Äà, âñòðå÷àëèñü ïðåäàòåëè âî âñåõ íàöèÿõ è ìåñòàõ, êîòîðûå áûëè îêêóïèðîâàíû ôàøèñòàìè. Ïðè÷èí çäåñü ìíîãî. Ýòî áûëî, åñòü è áóäåò âî âñåõ âîéíàõ. Ïðè÷èíà îäíà - ñïàñåíèå æèçíè êàæäîãî. À óæ, êàê ýòî ïðîèñõîäèò, çàâèñèò îò îáñòîÿòåëüñòâ è ñîâåñòè ÷åëîâåêà. Ñèáèðü - ìîÿ ðîäíàÿ çåìëÿ! Íà íåé ÿ ðîäèëñÿ è âûðîñ. È ìíå ãîðüêî è ñòûäíî, ÷òî îíà ñòàëà ìåñòîì íåâûíîñèìîé æèçíè è ìîãèëîé äëÿ òûñÿ÷ íåâèííûõ ðåïðåññèðîâàííûõ ãðàæäàí ÑÑÑÐ ðàçíûõ íàöèîíàëüíîñòåé, â òîì ÷èñëå è êàëìûêîâ. ß æèë ñ êàëìûêàìè â ðîäíîì ñåëå Îðåøíîå è â äåòäîìàõ, òàêîé æå îñèðîòåëûé è îáåçäîëåííûé, íàõîäèë ó íèõ ïðèþò. Ìîèõ ðîäèòåëåé è ÷åòâåðûõ äÿäåé ñî ñòàðøèì äâîþðîäíûì áðàòîì çàãóáèëà âîéíà. À ìîÿ äåòñêàÿ ïàìÿòü íàâå÷íî ñôîòîãðàôèðîâàëà òó ñòðàøíóþ êàðòèíó ïðèâåçåííûõ êàëìûêîâ íà ñòàíöèþ Êàìàð÷àãà. Ìîÿ òåòÿ - Ãðèãîðüåâà Åêàòåðèíà Àðòåìîâíà, 20-ëåòíÿÿ äåâêà, òðàêòîðèñòêà ÷óäèùà-òðàêòîðà, ðàáîòàâøåãî íà äðîâàõ - ×ÒÇ, òîæå ïðèåçæàëà çà ðàáî÷åé ñèëîé è âîçèëà ìåíÿ ñ ñîáîé, òàê êàê ìåíÿ íåêóäà áûëî äåâàòü. Ìíå áûëî òîãäà ïÿòü ñ ïîëîâèíîé ëåò. È ÿ âñå ïîìíþ äî ìåëî÷åé, è íåò íè÷åãî ñòðàøíåå òîãî, óâèäåííîãî. Äî 1957 ãîäà ÿ æèë ñ êàëìûêàìè, âèäåë âñå èõ áåäû è ïîêëÿëñÿ íàïèñàòü îá ýòîì, ÷òîáû ýòî íèêîãäà íå ïîâòîðèëîñü. Ëþäè äîëæíû æèòü íà ñâîåé çåìëå. Ó íàñ îíà îäíà - çåìëÿ, íåáî. Îäèí Áîã. Õîòÿ, ðàçíûå âåðîèñïîâåäàíèÿ. Ìû äîëæíû áåðå÷ü ìèð! Âñå, ÷òî ÿ âèäåë ñâîèìè ãëàçàìè, îòðàæåíî â ìîåé òðèëîãèè êíèã: I è II òîì "Ñóäüáà êàëìûêà", è III òîì - "Ñèáèðü êàíäàëüíàÿ", èçäàííûõ â ã. Ýëèñòå, â èçäàòåëüñòâå "Äæàíãàð" è ÀÓ ÐÊ "ÐÈÀ "Êàëìûêèÿ".
Àíàòîëèé ÃÐÈÃÎÐÜÅÂ,
ïî÷åòíûé ãðàæäàíèí ã. Áàõ÷èñàðàÿ Ðåñïóáëèêè Êðûì, ÷ëåí Ðîññèéñêîãî Ñîþçà ïèñàòåëåé

Áîëåå 26 ëåò òðóäèëàñü ïî÷òàëüîíîì âåòåðàí ñâÿçè, êàâàëåð îðäåíà Êðàñíîãî Çíàìåíè Âàëåíòèíà Íàðìàäûêîâà èç ï. Êåò÷åíåðû. Âûéäÿ íà ïåíñèþ, íå îñòàâèëà ðîäíîé êîëëåêòèâ, åùå ëåò äåñÿòü ïðîðàáîòàëà óáîðùèöåé ïîìåùåíèé ñâÿçè.
Âàëåíòèíó Øîðâàåâíó êîëëåãè, îäíîñåëü÷àíå âñåãäà öåíèëè çà äîáðîòó ê ëþäÿì, óäèâèòåëüíóþ ñêðîìíîñòü è âûñî÷àéøóþ îòâåòñòâåííîñòü. Ýòî ëèøü ñ âèäó êàæåòñÿ, ÷òî ðàáîòà ïî÷òàëüîíà ïðîñòà: õîäè è ðàçäàâàé ãàçåòû è æóðíàëû, ïèñüìà è òåëåãðàììû. Íà ñàìîì äåëå - òðóä òÿæåëûé: ïîïðîáóéòå ïî÷òè åæåäíåâíî íàðåçàòü êðóãè ïî äîâåðåííîìó ó÷àñòêó, ïîäíèìàòüñÿ íà ýòàæè, ïðèõîäèëîñü èíîãäà è äàâàòü îòïîð çëþ÷åé ñîáàêå, ïîäæèäàâøåé â ïîäâîðîòíÿõ. Âàëåíòèíà Øîðâàåâíà ñî âñåìè èçäåðæêàìè ïðîôåññèè ñïðàâëÿëàñü óìåëî, ó íåå áûëà ñâîÿ îñîáàÿ ñïîñîáíîñòü ëàäèòü. Äóøåâíûé ñåëüñêèé ïî÷òàëüîí â êàæäîì äîìå áûëà æåëàííûì ãîñòåì, ïî÷òè ñâîèì ÷åëîâåêîì, êîìó ìîæíî áûëî äîâåðèòüñÿ è íà êîãî ïîëîæèòüñÿ â ëþáûõ ñèòóàöèÿõ.
Äîáðîòà, òåïëîòà ê ëþäÿì â íåé - ñ ñàìîãî äåòñòâà, êîãäà ìàëåíüêàÿ Âàëÿ âìåñòå ñ ìàìîé è ðîäíûìè âûíóæäåíà áûëà îòïðàâèòüñÿ â ññûëêó â äàëåêóþ Ñèáèðü. Îòåö, Øîðâà Ñþêñååâè÷ Íèìååâ, áûë íà ôðîíòå, êàê è âñå êàëìûêè, âîåâàë, çàùèùàë Ðîäèíó, à Âàëÿ ñ ìàìîé æäàëè åãî êàæäûé äåíü. Ïàïà Âàëè åùå äî âîéíû îêîí÷èë Àñòðàõàíñêèé ó÷èòåëüñêèé èíñòèòóò, óñïåë íåìíîãî ïîðàáîòàòü â øêîëå ï. Ñàðïà è â ðàéîííîé ãàçåòå.  êîíöå ìàðòà 1945 ãîäà âåðíóëñÿ ñ âîéíû îòåö, è ñåìüå ñòàëî ëåã÷å. Íèìååâû è èõ áëèçêèå ðîäñòâåííèêè æèëè â ñåëå Ìåäÿêîâî Íîâîñèáèðñêîé îáëàñòè. Ñèáèðñêèé ïåðèîä äåâî÷êå çàïîìíèëñÿ ìîðîçàìè, ìåòåëÿìè, ñêóäíûì ïèòàíèåì èç êàðòîôåëüíûõ î÷èñòîê, æìûõà, èç êîòîðîãî âàðèëè ïîäîáèå ïîõëåáêè, ïåêëè ëåïåøêè. Ïîñëå 6-ãî êëàññà Âàëÿ ïîøëà ðàáîòàòü íà ñòðîéêó, íàäî áûëî ïîìîãàòü ñåìüå, êîòîðàÿ çàìåòíî óâåëè÷èëàñü ïî ÷èñëåííîñòè. Äðóã çà äðóæêîé ðîäèëèñü ñåñòðû Ñâåòëàíà, Ëèäèÿ, Àííà, Õþðìÿ, ìåæäó íèìè áûëè áðàòüÿ, íî âñå îíè óìåðëè â Ñèáèðè. Òàê è òðóäèëàñü äî ñàìîãî âîçâðàùåíèÿ íà ðîäíóþ çåìëþ.
Áåññïîðíî, Ñèáèðü çàêàëèëà äåâóøêó, è ïîçæå âî âçðîñëîé æèçíè ýòî ïîìîãàëî Âàëåíòèíå Øîðâàåâíå ïðåîäîëåâàòü íåâçãîäû, íå ïîääàâàòüñÿ òðóäíîñòÿì, íàõîäèòü óòåøåíèå â òðóäå. È íå ðàç ñóäüáà èñïûòûâàëà åå, ïðåïîäíîñèëà ãîðüêèå óðîêè îäèí çà äðóãèì. Ðàíî óìåð ìóæ, Áàòûð Î÷èðîâè÷, à íà ðóêàõ îñòàâàëîñü ïÿòåðî äåòåé, ìàë-ìàëà ìåíüøå. Êàê Âàëåíòèíà Øîðâàåâíà âûäþæèëà, âñå âûíåñëà íà ñâîèõ õðóïêèõ ïëå÷àõ, ñóìåëà ïîñòàâèòü äåòåé íà íîãè, ïðåäñòàâèòü òðóäíî. Äåòè ïîâçðîñëåëè, âûó÷èëèñü, êàæäûé ïîøåë ñâîåé äîðîãîé, êàçàëîñü áû, æèòü äà ðàäîâàòüñÿ óñïåõàì ñâîèõ êðîâèíóøåê. Íî íåò, åùå îäíî èñïûòàíèå: â àâàðèè ïîãèáëà åäèíñòâåííàÿ ñðåäè ñûíîâåé äî÷ü Îêñàíà, îñòàâèâ ìàëîëåòíåãî ñûíà. Òÿæåëî, íå òî ñëîâî, ñåðäöå è äóøà ïëàêàëè, âèäÿ, êàê ðàñòåò âíóê áåç ìàìû. Òîëüêî ëèøü ëþáèìàÿ ðàáîòà, êîëëåãè, ñîñåäè, îäíîñåëü÷àíå ñòàëè íàñòîÿùåé ïîääåðæêîé, îòäóøèíîé â ãîðüêèå ìèíóòû îò÷àÿíèÿ. Ìàëü÷èøêè ïîíèìàëè, íàñêîëüêî òðóäíî ïðèõîäèëîñü ìàìå, è áåç íàïîìèíàíèé âûïîëíÿëè äîìàøíþþ ðàáîòó, ó êàæäîãî áûëè ñâîè îáÿçàííîñòè. ×òîáû ïðîêîðìèòü äåòåé, Âàëåíòèíà Øîðâàåâíà âñåãäà äåðæàëà õîçÿéñòâî, â êîòîðîì íå ïåðåâîäèëèñü è äî ñèõ ïîð åñòü êîðîâû, òåëÿòà, ïòèöà, â ñâîå âðåìÿ áûëè è îâöû. Ñûíîâüÿ ñ äåòñòâà áûëè ïðèó÷åíû ê óõîäó çà æèâîòíûìè, îíè æå è ïîìîãëè âûðàñòèòü ñûíà Îêñàíû, ñâîåãî ïëåìÿííèêà. Ñàøà îêîí÷èë Êåò÷åíåðîâñêóþ øêîëó, ïðåñòèæíûé âóç, æåíèëñÿ è ðàáîòàåò â îäíîì èç ðåãèîíîâ Ðîññèè. Ó íåãî ïîäðàñòàþò ñûíîâüÿ.
Ïîñëå òîãî, êàê îñòàâèëà ðàáîòó, Âàëåíòèíà Øîðâàåâíà ïîëíîñòüþ ïîñâÿòèëà ñåáÿ ñåìüå, ñûíîâüÿì, âíóêàì è ïðàâíóêàì. Ãîäà äâà íàçàä ñàìà òÿæåëî çàáîëåëà, ñîâñåì ñëåãëà, è äàæå òîãäà ñûíîâüÿ Ìàðàò, Ñàøà è Ëåøà íå îñòàâèëè ìàìó íà ïîïå÷åíèå ñèäåëîê. Ñûíîâüÿ ïî î÷åðåäè îðãàíèçîâàëè óõîä è ñîäåðæàíèå, áîëüøå âñåõ î ìàìå çàáîòèëñÿ ìëàäøèé Ëåøà, ïîñêîëüêó îí æèë ñ íåé. Ìíîãèì íà óäèâëåíèå, õîòÿ òàê è äîëæíî áûòü, ðåáÿòà îêðóæèëè Âàëåíòèíó Øîðâàåâíó ñàìîé èñêðåííåé ñûíîâíåé ëþáîâüþ, çàáîòèëèñü î íåé äî ïîñëåäíèõ åå äíåé. Ìîæåò, îøèáàþñü, íî òàêîé äîëæíà áûòü öåíà áåçãðàíè÷íîé ìàòåðèíñêîé ëþáâè. Ïî æèçíè ñêðîìíàÿ, äîáðàÿ, òðóäîëþáèâàÿ Âàëåíòèíà Øîðâàåâíà Íàðìàäûêîâà îñòàâèëà ñâåòëóþ ïàìÿòü î ñåáå, êàê òðóæåíèöà, ìàòü è ïðåêðàñíàÿ æåíùèíà.

Ñâåòëàíà Åíäîíîâà
ï.×êàëîâñêèé Êåò÷åíåðîâñêîãî ðàéîíà

Óõîäÿùèé ãîä â ëèòåðàòóðíîé æèçíè ðåñïóáëèêè áûë íåîáû÷àéíî áîãàò þáèëåÿìè, ïðåçåíòàöèÿìè è âûõîäîì íîâûõ êíèã.  2018 ãîäó óâèäåëà ñâåò íîâàÿ êíèãà Òàòüÿíû Áàäàêîâîé "Î ÷åì ìå÷òàåò ñòåïü…". Î ÷åì æå ìå÷òàåò ñàìà ïèñàòåëüíèöà, óçíàëà íàø êîððåñïîíäåíò âî âðåìÿ áåñåäû ñ ÷ëåíîì Ñîþçà ïèñàòåëåé Ðîññèè Òàòüÿíîé ÁÀÄÀÊÎÂÎÉ.
Íàäî îòìåòèòü, ÷òî ýòî íåîáû÷íîå èíòåðâüþ.  íåì øèðîêî èñïîëüçîâàíû ôðàãìåíòû âîñïîìèíàíèé èç íîâîé êíèãè àâòîðà.  ïðåäèñëîâèè ê êíèãå íàðîäíûé ïîýò Êàëìûêèè Ã. Êóêàðåêà íàïèñàë: "×èòàòåëþ òàêàÿ êíèãà íóæíà, èáî âñå ìû âûøëè èç õîðîøèõ êíèã".
- Òàòüÿíà Èâàíîâíà, ñ ÷åãî æå íà÷àëàñü âàøà èñòîðèÿ?
- Ìîå íà÷àëî - ýòî ñèáèðñêîå äåòñòâî. Äî ìîåãî ïîÿâëåíèÿ íà ñâåò ìîè ðîäíûå ïðîâåëè öåëûõ 10 òÿæåëåéøèõ ññûëüíûõ ëåò â äàëåêîé õîëîäíîé òàéãå. Äóìàþ, ÷òî ìîå ðîæäåíèå áûëî, áåç ñîìíåíèÿ, âîëíóþùèì è ðàäîñòíûì ìîìåíòîì äëÿ ðîäíûõ, íî è ñòðàøíûì äëÿ óñëîâèé òåõ ëåò. Ìîÿ ïîèñòèíå ãåðîè÷åñêàÿ ìàìà… Âïðî÷åì, êàê è âñå ìàòåðè â òîò ïåðèîä. Ÿ ðàäîñòè íå áûëî ïðåäåëà, êîãäà ðîäèëàñü çäîðîâàÿ äåâî÷êà.
- Êàêèì æå áûëî îíî äëÿ âàñ, ýòî ñèáèðñêîå äåòñòâî?
- ×åñòíî ïðèçíàòüñÿ, ÿ ïîìíþ åãî äîâîëüíî îòðûâî÷íî. Ê ïðèìåðó, êàê ìû ñ áàáóøêîé Ñþëåé êàæäûé âå÷åð æäàëè ñ ðàáîòû ìàìó, à ñ íåþ - è ìàëåíüêóþ ðûáåøêó, êîòîðóþ îíà òàéêîì, ðèñêóÿ ñîáñòâåííîé æèçíüþ, óõèòðÿëàñü ïðîíåñòè ÷åðåç ïðîõîäíóþ ðûáîêîíñåðâíîãî êîìáèíàòà, ãäå ðàáîòàëà. È çíàåòå, äî ñèõ ïîð ëþáëþ òàêîé ñòðàííîé ïåðâîé ëþáîâüþ âîáëó. Ïîìíèòñÿ, â ñòóäåí÷åñêèå âðåìåíà âñå óäèâëÿëèñü, êîãäà ÿ åëà ñóõóþ-ïðåñóõóþ âîáëó, îáãëàäûâàÿ ñî ñìàêîì êàæäîå ðåáðûøêî.
- Âû ñ òàêîé æå òðîãàòåëüíîñòüþ äåëèòåñü ñâîåé ÷èñòîòîé è äåòñêèìè èñêðåííèìè âîñïîìèíàíèÿìè î áëèçêèõ âàì ëþäÿõ íà ñòðàíèöàõ êíèãè, ÷òî ýòî áóêâàëüíî òðîãàåò äóøó.
- ß ïûòàëàñü ñîõðàíèòü è ïåðåäàòü àòìîñôåðó òåõ äàëåêèõ ìîìåíòîâ. Èç ìàìèíûõ ñêóïûõ ðàññêàçîâ ÿ çíàëà, ÷òî èõ óâåçëè â Ñèáèðü, õîòÿ ýòî, ñêîðåå, áûë ïóòü â íåèçâåñòíîñòü. Ñòîÿë äåêàáðü, áûëî î÷åíü õîëîäíî, ãðÿçíî è íåâûíîñèìî ãîëîäíî. Îíà, 20-ëåòíÿÿ äåâóøêà, çàðàçèëàñü òîãäà òèôîì, è âñþ ýòó, è áåç òîãî òÿæåëóþ, äîðîãó åå ñîïðîâîæäàë ñèëüíûé æàð, ïåðèîäè÷åñêè îíà âïàäàëà â áåñïàìÿòñòâî, è îäíàæäû åå ÷óòü íå âûáðîñèëè èç âàãîíà ñîëäàòû, ïðèíÿâ çà òðóï, óìåðøèõ ñòàñêèâàëè ñ âàãîíîâ ïî óòðàì. Ìàìà ãîâîðèëà, ÷òî ýòî áûëî èñòèííûì ÷óäîì: îíà îñòàëàñü æèâà. Çàòåì ñíîâà òðóäíîñòè. Òÿæåëåéøàÿ äàæå äëÿ ðîñëûõ è ñèëüíûõ ìóæ÷èí ðàáîòà íà ëåñîïîâàëå, íà ëåñîçàãîòîâêàõ.
- Ìîæíî ëè ñêàçàòü, ÷òî â æèçíè âàøåé ìàòåðè îòðàçèëàñü ñóäüáà åå ïîêîëåíèÿ?
- Áåç ñîìíåíèé. Ìîÿ ìàìà ðàíî îñòàëàñü ñèðîòîé. Ëèøü ïîâçðîñëåâ, ÿ óçíàëà, ÷òî áàáà Ñþëÿ - ýòî íå åå ðîäíàÿ ìàìà. Âîò òàê íåðåäêî è ñëó÷àëîñü â Ñèáèðè, êîãäà îäèíîêèå ëþäè âñòðå÷àëèñü è ñòàíîâèëèñü áëèæå, ÷åì ìîæíî äàæå ïðåäñòàâèòü. Ðîäíûå ïî äóõó, íå ïî êðîâè. È âåäü òàêèì îáðàçîì âûæèâàëè!  ñëîæíûõ óñëîâèÿõ äåïîðòàöèè. Ïîæàëóé, â ýòîì åñòü äàæå êàêàÿ-òî ìóäðîñòü.
 ðàííåì äåòñòâå ìàìó ïðèþòèëè ðîäñòâåííèêè. Êîãäà æå îíà îêîí÷èëà 4 êëàññà øêîëû, ïî âñåé âèäèìîñòè, ðàññóäèëè, ÷òî ýòîãî îáðàçîâàíèÿ åé äîñòàòî÷íî, òàê ÷òî îíà æèëà ó íèõ, ïîìîãàÿ ïî õîçÿéñòâó, è âûíÿí÷èëà âñåõ øåñòåðûõ äåòåé. Î ëè÷íîé æèçíè ïðè òàêèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ óæ òî÷íî íå äóìàåøü.
Íî òóò ãðÿíóëà âîéíà, à çàòåì òÿæåëûé 1943 ãîä, êîãäà åå, íå âèäåâøóþ íè÷åãî â æèçíè, êðîìå êàëìûöêîé ñòåïè, íå ñîâåðøèâøóþ êàêîãî-ëèáî ïðåñòóïëåíèÿ, ïî Óêàçó Ñòàëèíà ñîñëàëè âìåñòå ñî âñåì êàëìûöêèì íàðîäîì â ñèáèðñêóþ òàéãó. Òîëüêî âäóìàéòåñü. Çèìîé.  òîâàðíûõ âàãîíàõ, ñëîâíî êàêèõ-òî çâåðåé. À îíè íå ïîíèìàëè òîãäà, ñîâåðøåííî íå ïîäîçðåâàëè, ÷òî ýòî âñå ðàñòÿíåòñÿ íà äîëãèõ 13 ìó÷èòåëüíûõ ëåò.
È âñå ýòè 13 ëåò äëÿ ìàìèíîãî ïîêîëåíèÿ - òîëüêî òÿæåëåéøèé òðóä, òðóä è åùå ðàç òðóä. Îòêóäà òîëüêî áðàëèñü ñèëû ó ýòîé ìàëåíüêîé è õóäåíüêîé äåâóøêè-ñèðîòû, ÷òîáû ðàáîòàòü íà ëåñîïîâàëå âìåñòå ñ ìóæ÷èíàìè, íåâîçìîæíî ïðåäñòàâèòü.
- Ñ áîëüøîé òåïëîòîé âû ïèøåòå î áàáóøêå. Èç âàøèõ âîñïîìèíàíèé åå îáðàç âûðèñîâûâàåòñÿ òàêèì æèâûì è çàïîìèíàþùèìñÿ. Äëÿ íàñ, ÷èòàòåëåé, - ýòî íàñòîÿùèé îáðàç ñòîéêîé êàëìûöêîé æåíùèíû, õðàíèòåëüíèöû î÷àãà è íðàâñòâåííûõ óñòîåâ.
- Ñ ìîåé áàáóøêîé ìû áûëè íàñòîÿùèì îòäåëüíûì ãîñóäàðñòâîì ñ äèêòàòóðîé â ìî¸ì ëèöå. Áàáà êîðìèëà ìåíÿ òîëüêî òåì, ÷òî ÿ ëþáèëà, è 17 ëåò ìû áûëè ñ íåé íåðàçëó÷íû, ïîêà ÿ íå óåõàëà ïðÿìèêîì â âåñåëîå ñòóäåí÷åñòâî. Áóëìã è òþíòèê - îñîáåííûå áëþäà ìîåé áàáóøêè. Äî ñèõ ïîð ïîìíþ, êàê áàáà Ñþëÿ æàðèëà ìíå ÷åðíûé õëåá íà ïîäñîëíå÷íîì ìàñëå. À êàêèì æå âêóñíûì áûëî "áàøàíòèíñêîå ìàñëî"! Çàòåì îíà ïîñûïàëà ýòî áëþäî, åùå ãîðÿ÷åå, ñàõàðîì, è, ïîâåðüòå, ýòî áûëî âêóñíåå âñåõ ïðÿíèêîâ.
ß âñåãäà íàçûâàëà åå áàáà Ñþëÿ, õîòÿ çâàëè åå Êè÷èêîâà Ñþëÿ Äîðæèíîâíà, 1898 ãîäà ðîæäåíèÿ, Ãàõàí Àâãíðà ꢢêí. Ãîâîðèëà îíà íåìíîãî, ÷àùå òèõî, è, êàê ìíå êàçàëîñü, áîëüøå äóìàëà î ÷åì-òî, ïîêà ìîë÷à óïðàâëÿëàñü ïî õîçÿéñòâó.
Èíîãäà áàáà ðàññêàçûâàëà ìíå áàéêè èç ñâîåé äîññûëüíîé ìèðíîé æèçíè, èíîãäà ïåëà, ÷àñòî äàâàëà ñîâåòû: æèçíåííûå óñòîè, óìåëî çàâóàëèðîâàííûå â ðàññêàçû, ïî÷òè êàê ó Ëüâà Òîëñòîãî. Ïîìíþ áàáóøêèíî âûñêàçûâàíèå: "Òèèãäìí áèø" - "Òàê íåëüçÿ". Îíî áûëî ãëàâíûì âîñïèòàòåëüíûì óðîêîì. Ýòè ñëîâà ãîâîðèëèñü íå òîãäà, êîãäà ÿ äåëàëà ÷òî-òî íå òàê, à íà ÷óæîì ïðèìåðå èç åå íåçàìûñëîâàòûõ ðàññêàçîâ. Ìíå òàê áûëî íàãëÿäíåå è ñîâåðøåííî íå îáèäíî, à çåðíî âîñïèòàíèÿ âñå æå ïðîðàñòàëî.
Âïåðâûå èìåííî îò áàáóøêè ÿ óçíàëà î ëóííîì êàëåíäàðå è î ñâÿòûõ áóääèéñêèõ äíÿõ, ìàöã îäð, êàê è êóäà ñòàâèòü ëàìïàäêó.
Ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ñ áàáîé Ñþëåé ó íàñ áûëà êàêàÿ-òî êîñìè÷åñêàÿ ñâÿçü: îíà íå ìîãëà áåç ìåíÿ, à ÿ áåç íåå. Êîãäà ÿ òîëüêî ðîäèëàñü, îíà òàê ðåøèëà, óæå ñòàâ ïîñòàðøå, ÿ ÷àñòî ñëûøàëà, êàê áàáà ãîâîðèëà ñâîèì ïîäðóæêàì: "Ýí ꢢêí - ìèíè ê´â¢í³ ñ¢ìñí", òî åñòü ÿ áóäòî áû âîçðîäèëàñü äëÿ íåå âìåñòî åå óìåðøåãî â ìëàäåí÷åñòâå ñûíà.
- ×èòàÿ âàøó êíèãó, ïîíèìàåøü, ÷òî îùóùåíèå ðàäîñòè è ñ÷àñòüÿ âàì äàðèëè ìàìà è áàáóøêà. Âû òàêæå óïîìèíàåòå îäíó èíòåðåñíóþ çàêîíîìåðíîñòü…
- Äà, òàêàÿ çàêîíîìåðíîñòü åñòü, è, ïî ìîåìó ìíåíèþ, îíà íåâåðîÿòíî èíòåðåñíàÿ. Êàê ÿ ñêàçàëà ðàíåå, áàáóøêà ìîÿ 1898 ãîäà ðîæäåíèÿ. ß ðîäèëàñü, êîãäà åé èñïîëíèëîñü 55 ëåò, ìîé ñòàðøèé ñûí ðîäèëñÿ, êîãäà ìîåé ìàìå áûëî 55 ëåò, à ìîé âíóê ðîäèëñÿ â ãîä ìîåãî 55-ãî äíÿ ðîæäåíèÿ. Ñîâïàäåíèå ëè? Íî, ïðèçíàòüñÿ, ìíå õî÷åòñÿ, ÷òîáû ýòó çàêîíîìåðíîñòü íàðóøèëè ìîè âíóêè. Î÷åíü óæ ìå÷òàþ ïîíÿí÷èòü ïðàâíóêà.
- Ìû ãîâîðèëè î íåïðîñòîì ñèáèðñêîì âðåìåíè. Êàêèì æå áûëî âîçâðàùåíèå íà ðîäèíó?
- Äëÿ íàñ Ñèáèðü çàêîí÷èëàñü â 1958 ãîäó, êîãäà ìû âîçâðàòèëèñü äîìîé â ðîäíóþ Áàøàíòó (íûíå ã.Ãîðîäîâèêîâñê Ðåñïóáëèêè Êàëìûêèÿ). Èç ýòîé î÷åíü äîëãîé äîðîãè ÿ ïîìíþ òîëüêî îäíó ñòàíöèþ, ãäå íàñ âûñàäèëè ñ óçëàìè, è íà îäèí èç êîòîðûõ áàáóøêà ïîñàäèëà ïÿòèëåòíþþ ìåíÿ. Áûëî ìíîãî íàðîäó, øóì-ãàì, à ìíå î÷åíü õîòåëîñü ïèòü. Îêàçàëîñü, ÷òî ýòî áûë ãîðîä Ñàëüñê Ðîñòîâñêîé îáëàñòè.
 Áàøàíòå õîðîøî çàïîìíèëîñü íîâîå ñëîâî "ðàéèñïîëêîì", êóäà ìû âòðîåì è âñå ïðèáûâøèå ÷àñòî õîäèëè ñ ïðîñüáîé î æèëüå. È âîò, íàêîíåö, è íàì âûäåëèëè äîìèê íà óëèöå Çàïàäíîé. Äàæå ìàëåíüêàÿ, ÿ çàïîìíèëà òó ðàäîñòü, êîòîðóþ èñïûòàëè ìîÿ ìàìà è áàáóøêà â òîò äåíü. Ïîìíþ áîëüøîé-ïðåáîëüøîé âèøíåâûé ñàä è ìíîãî êóñòîâ ñèðåíè. Ñ òåõ ïîð ñèðåíü - ìîå õîááè: ãäå áû ÿ íè æèëà, ÿ âñåãäà ñàæàþ ýòè êóñòû ñèðåíè.
- Òàòüÿíà Èâàíîâíà, î÷åíü íåîáû÷íûé ðèñóíîê óêðàøàåò îáëîæêó êíèãè. Ðàññêàæèòå î íåì.
- Êîãäà-òî â ãëóáèíàõ Èíòåðíåòà ìíå ïîïàëàñü íà ãëàçà ýòà ÷óäåñíàÿ ãðàôèêà. ß ñòàëà èñêàòü àâòîðà, è âîò "íèòî÷êà Àðèàäíû" ïðèâåëà ìåíÿ ê óäèâèòåëüíîìó ÷åëîâåêó, õóäîæíèêó, ñêóëüïòîðó è ïèñàòåëþ Ñòåïàíó Áîòèåâó.
Êðîìå ýòîãî, â êíèãå òàêæå èñïîëüçîâàíû è äðóãèå ãðàôè÷åñêèå ðàáîòû ýòîãî õóäîæíèêà. Ýòîò æå ðèñóíîê Ñòåïàíà Áîòèåâà èëëþñòðèðóåò ïîâåñòü Âåëèìèðà Õëåáíèêîâà "Êà", íî ïîëó÷èëîñü âñå êóäà ñèìâîëè÷íåå.
- Òàê âû ïðèøëè ê Õëåáíèêîâó?
- Èìåííî!  þíîñòè ÿ óâëåêàëàñü ïîýçèåé Ñåðåáðÿíîãî âåêà, òàê è äî ñèõ ïîð âåðíà åé áåçîãîâîðî÷íî.  ïîñëåäíåå âðåìÿ áëèæå ïîçíàêîìèëàñü ñ òâîð÷åñòâîì íàøåãî çåìëÿêà, óäèâèòåëüíîãî ïîýòà Âåëèìèðà Õëåáíèêîâà, ÷òî òåïåðü "áîëåþ" èì.
- Òàòüÿíà Èâàíîâíà, à êîãäà âû ñàìè íà÷àëè ïèñàòü?
- Ïåðâûå ñòèõè áûëè íàïèñàíû åùå â ñòóäåí÷åñòâå. Îíè ïå÷àòàëèñü â ãàçåòå "Êàëìûöêèé óíèâåðñèòåò", âûõîäèëè äàæå â ðåñïóáëèêàíñêîé ïå÷àòè. Íî ïåðâûé ïîýòè÷åñêèé ñáîðíèê áûë èçäàí â 2003 ãîäó. Îí íàçûâàëñÿ "Ìîè ìèðû".
- Åñòü ëè êðûëàòàÿ ôðàçà èëè, áûòü ìîæåò, äåâèç, ñîïðîâîæäàþùèé âàñ íà âñåì æèçíåííîì ïóòè?
- Ìîåé ãëàâíîé ôîðìóëîé â æèçíè ÿâëÿþòñÿ ñëîâà Áóääû Ãàóòàìû, äóõîâíîãî ó÷èòåëÿ áóääèñòîâ. Îíè çâó÷àò òàê: "Ñåêðåò çäîðîâüÿ äëÿ óìà è òåëà íå â îïëàêèâàíèè ïðîøëîãî, è íå â âîëíåíèÿõ î áóäóùåì, íî â ìóäðîé è èñêðåííåé æèçíè â íàñòîÿùèé ìîìåíò".
- È â çàâåðøåíèå, ÷òî âû ïîæåëàåòå íàøèì ÷èòàòåëÿì â ïðåääâåðèè Íîâîãî ãîäà?
- Æåëàþ âñåì æèòü ñ îùóùåíèåì ñ÷àñòüÿ è íèêàê èíà÷å, âåäü "íàì íå õâàòàåò íå ñàìîãî ñ÷àñòüÿ, à óìåíèÿ áûòü ñ÷àñòëèâûìè".
Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ

¥öêëä¢ð "Áè÷êä¢äèí ¢¢ä³ëòèí á³³øœ" ãèäã íåìð ñóðºóëèí ó÷ðåæäåíü êàïèòàëüí ÿñâðèí õ´´í áàéðèí á³³äëä ñåêãäâ. Ýí ó÷ðåæäåíÿ ê´äë³÷íðèí, íààðàí èðäã áè÷êä¢äèí áîëí ýäí³ ýê-ýöêíðèí áàéð õóâàëöõàð Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ, òàœº÷èí ñóðºóëü-ýðäìèí áîëí íîìèí ìèíèñòð Íèêîëàé Ìàíöàåâ, Ýëñò áàëºñíà àäìèíèñòðàöèí òîëºà÷ Îêîí Íîõàøêèåâ áîëí íàíü ÷èãí ãèè÷íð èðâ. ÄÄÒ-í äèðåêòîð Ëþäìèëà ×óðáàíîâà ê¢íäò³ ãèè÷íðèã òîñàä, êàïèòàëüí ÿñâðèí õ´´í ÿìàðàí òààë òîãòàãäñèã ¢ç¢ë³ä, ýíä ¢¢ëäš³õ íåãäëòñèí áîëí ñåêöñèí ê´äëìøë³ òàíüëäóëâ.